Weerbaarheid helpt bij geluk

 

Een aparte groep die afhankelijk is van zorg. Wat gaat hier mis in Nederland? Anja Machielse, hoogleraar Humanistiek en Sociale Weerbaarheid, zet er al jaren ambitieus haar tanden in. 

 

In een prestatiemaatschappij als Nederland verliest iemand die boven een bepaalde leeftijd komt zijn of haar waarde als individu. Ze worden weggezet als een aparte groep die afhankelijk is van zorg. ‘Dor hout’ zoals zij in het corona-debat weinig fijnzinnig werden omschreven. Het wegzetten van ouderen als uitgerangeerde en overbodige groep, triggerde hoogleraar Anja Machielse (63): “De laatdunkende manier waarop in sommige kringen over ouderen wordt gesproken, heeft veel invloed op de manier waarop ouderen naar zichzelf kijken en het brengt een scheidslijn aan in de samenleving.” Haar ambitie: zorgen voor verandering in de samenleving. 

Het thema gelijkheid blijft haar bezighouden 

Voor de afronding van de studie Filosofie koos ze als thema: de betekenis van gelijkheid. Een thema dat haar hele werkende leven blijft terugkomen. Eind jaren 90 werd ze betrokken bij een landelijk welzijnsonderzoek. Een van de conclusies was dat voor iemands welbevinden sociale contacten net zo belangrijk zijn als een goede gezondheid. Verrassend genoeg bleek dat veel mensen geen goed functionerend netwerk hebben, eenzaam zijn of zelfs geïsoleerd leven. Vervolgstudies lieten zien dat eenzaamheid in alle leeftijden speelt, maar onder ouderen het vaakst voorkomt. Sinds enkele jaren zijn er campagnes om eenzaamheid onder ouderen te bestrijden. De gedachte was dat het organiseren van ontmoetingen de beste manier was om eenzaamheid tegen te gaan. Iets waar lang niet alle ouderen op zaten te wachten. Hierin zag Machielse opnieuw een ongelijkheid: “Gelijkheid betekent vaak niet dat je iedereen gelijk moet behandelen, maar dat je sommige mensen extra moet helpen.” Haar passie voor het thema ‘Ouderen en eenzaamheid’ was gewekt.  

Een geïsoleerd leven kan ook een keuze zijn 

Wie een hoge leeftijd heeft bereikt en minder actief is, leeft vaker wat meer teruggetrokken. Dat hoeft niet automatisch te betekenen dat er sprake is van eenzaamheid. Eenzaamheid en sociaal isolement zijn twee verschillende dingen zegt Machielse. “Eenzaamheid is een gevoel en niet hetzelfde als alleen zijn. Het gevoel van eenzaamheid kan ook opkomen als je in gezelschap bent van mensen met wie je geen klik hebt”, legt ze uit met een snelheid die haar ervaring als spreker en als gast van onder meer BNR-radio en Omroep Max verraadt. “Sociaal isolement betekent het ontbreken van persoonlijke relaties. Dat kan ontstaan als iemand niet de sociale competenties heeft om een netwerk op te bouwen. Een geïsoleerd leven kan ook een bewuste keuze of overlevingsstrategie zijn om nieuwe teleurstellingen in het contact met anderen, en afwijzing of uitsluiting te voorkomen.” Ze ziet sociaal isolement ook als een probleem met maatschappelijke aspecten. “Relaties waar je je prettig bij voelt, zijn niet meer zo vanzelfsprekend als vroeger. Kinderen worden niet meer automatisch lid van organisaties of instanties zoals hun ouders. Denk maar aan het wegvallen van het belang van een kerk. Je moet zelf een netwerk opbouwen en onderhouden.”  

Goedbedoelende hulpverleners raden meer contact aan 

Ouderen hebben — vaker dan jonge mensen — te maken met ingrijpende omstandigheden en gebeurtenissen. Het wegvallen van dierbaren, het verlies van de sociale rol, van mobiliteit en van gezondheid maakt de zorg- en hulpvraag groter en de kring van contacten kleiner. Vanuit de opvatting dat sociale contacten goed zijn voor het welbevinden raden goedbedoelende hulpverleners ouderen aan om vaker onder de mensen te komen. Machielse: “Maar de veronderstelling dat iedereen het leuk vindt om met elkaar dingen te doen, is niet juist. De mens is een sociaal dier, maar daar vloeit niet automatisch uit voort dat wij allemaal de behoefte hebben om constant onder de mensen te zijn. Daar komt bij dat ouderen vaak een manier van leven hebben gevonden die bij hen past.” 

Geen zin in contact 

Wie stevig in de schoenen staat en geen zin heeft in nieuwe contacten, zal weinig moeite hebben om zo’n voorstel naast zich neer te leggen. “Maar”, zegt de hoogleraar, terwijl ze diep over de tafel buigt om haar punt te maken, “als ouderen telkens weer de wenk krijgen om gezelschap te zoeken, wordt nee zeggen lastiger.” Het kan zelfs als druk worden ervaren. Als er dan geen vertrouwde mensen zijn met wie iemand zijn twijfels kan bespreken, is de kans groot dat hij meedoet aan de aangeprezen activiteit en zich daar eenzamer voelt dan wanneer hij in z’n eentje zijn dagelijkse wandeling maakt.  

 

 

Sociale weerbaarheid is een zoektocht 

Een netwerk van vrienden, kennissen en familie waarmee gedachten kunnen worden gedeeld, zorgt ervoor dat iemand weerbaar is. Sociale weerbaarheid zit in jong en oud en heeft altijd te maken met een gevoel van verbondenheid met betekenisvolle anderen. Sociale weerbaarheid is een continue zoektocht naar wie jij bent in relatie tot de omgeving. Met het doel een goed evenwicht te vinden tussen jezelf en de wereld om je heen. “Weerbaarheid bouw je op door met mensen om te gaan in allerlei situaties”, houdt Machielse voor. “Wie tegenstand ondervindt en weerbaar is, heeft het vermogen om terug te veren. Terugveren betekent dat je weet hoe je met bepaalde situaties kunt omgaan en tegelijk rekening kunt houden met de gevoelens van anderen.” De man die een prima verstandhouding heeft met zijn hulpverlener en hoort dat zij een plekje voor hem heeft gereserveerd op een kaartavondje, kan uit wederkerigheid ervoor kiezen om mee te doen. Puur vanuit de wens om zijn hulpverlener te plezieren, verlegt hij even zijn eigen grens. Zonder uit balans te raken. 

Hoever ga je om erbij te horen? 

Naast een veilig netwerk zijn sociale vaardigheden noodzakelijk om weerbaar te zijn in verschillende situaties. Zo kunnen jongeren onder bepaalde omstandigheden bewust toegeven aan sociale druk. Wie bij een studentenvereniging wil horen, volgt bijna blindelings wat er wordt geëist. “Ik krijg daar kippenvel en buikpijn van”, zegt Machielse onomwonden. “Want hoever ga je? Kinderen die zich heel eenzaam voelen – hier is onderzoek naar gedaan – hebben de neiging om over hun grenzen te gaan omdat ze er heel graag bij willen horen.” Het vergt zelfvertrouwen, een belangrijk onderdeel van weerbaarheid, om met sociale druk om te gaan. 

‘Ouderen praten het liefst met iemand die onbevooroordeeld vragen stelt’ 

 

Vraag waaraan iemand behoefte heeft 

Aangeven wat jouw wensen zijn, is ook een vorm van weerbaarheid. Machielse: “Wanneer je iemand wilt helpen, kijk dan naar diens behoefte en verlangens. Het kan zijn dat iemand zegt: ik vind het fijn om een uur tegen je aan te praten. Voor veel ouderen is reflecteren op hun leven en de gemaakte keuzes essentieel. Al pratend kunnen nieuwe inzichten ontstaan over zaken die ze misschien anders hadden willen doen, maar waarvan ze bij het terugkijken ook de positieve gevolgen zien. Zodoende komen ze in het reine met waar ze mee worstelden. Het leven wordt stiller, er komt tijd vrij om grote thema’s als ziekte, verlieservaring en eindigheid te overdenken.” Het liefst praten ze met iemand die ze vertrouwen en onbevooroordeeld vragen stelt, en bereid is om keer op keer naar hun levensverhaal te luisteren, weet Machielse.  

Stel ongegeneerd vragen 

De gesprekken met ouderen die zij al jaren volgt, verschillen van die met haar eigen ouders omdat in zo’n close relatie alles anders is. Haar moeder had mensen van wie ze zei dat ze daar goed mee kon praten. Iets wat Machielse alleen maar fijn vond. Ze kent de pijnlijke episode uit haar moeders leven, over de man die belangrijk voor haar was en in Indonesië sneuvelde bij de politionele acties. “Mijn moeder is daardoor erg van de kaart geweest. Het heeft haar leven gekleurd.” Toen haar moeder oud was, hebben ze er samen nog over gesproken. Maar het is niet makkelijk om als dochter daar dieper op door te gaan.  

In haar gesprekken met ouderen stelt ze ongegeneerd vragen. Als de oudere overtuigd is van oprechte belangstelling en de vragen op het juiste moment komen, kan ze ook over ingewikkelde of beladen onderwerpen doorvragen. “Ik stel vragen waardoor mensen over dingen gaan nadenken en daar woorden aan geven. Als ik wegga, weet ik dat er iets is geraakt in die mensen, dat het gesprek iets met hen heeft gedaan.”  

Geboeid door gesprekken metouderen 

“Ik vind het boeiend hoe ouderen terugkijken op hun leven, maar ook hoe ze vooruit kijken. Ik ontmoet mensen die al dik in de negentig zijn en nog zoveel levenslust hebben en zelfs nog plannen maken. Die me vertellen over veranderingen in hun levensperspectief en dat ze verklaringen hebben gevonden voor dingen die hen zijn overkomen. Die gesprekken vind ik fascinerend. Als het aan mij ligt, ga ik daar tot ver na mijn pensioen mee door!”  

 

 

Dit is een interview uit VANDAAG magazine.
Wil je meer lezen over zingeving en levenskunst? 
Neem een abonnement op VANDAAG. Slechts € 12,50 voor 4 nummers! 

Tekst Sylvia Pessireron 
Fotografie Annelien Nijland