Worden wie je wilt zijn kan dat?

 

Je ware zelf vinden, het is het credo van de westerse wereld. Maar hoe haalbaar is dat? Wat is de zin en onzin van zoeken naar jezelf en worden wie je wilt zijn? 

Wees trouw aan wie je bent. Haal het beste uit jezelf. Deze hedendaagse leuzen sporen mensen in het Westen al decennialang aan om naar binnen te kijken. Toch weet ik na een studie psychologie en vijftien jaar lang schrijven over psychologische en filosofische onderwerpen nog steeds niet wie ik ben, of wat ik zou moeten ontplooien om nog meer mezelf te zijn. Ik beschrijf mezelf in karaktertrekken (nieuwsgierig, vriendelijk, een tikkeltje chaotisch) sociale rollen (journalist, moeder, vriendin) en interesses (boeken, goede gesprekken). Maar is dat werkelijk wie ik ben? Of kan ik mijn ‘zelf’ beter vatten in mijn onzekerheden, patronen en herinneringen? Ben ik mijn lichaam en mijn kleine teen? En zou ik minder mezelf zijn als ik in een ander leven terecht was gekomen, met een andere baan, zonder kinderen? 

Zelf ons leven inrichten 

Tot de negentiende eeuw was niemand bezig met zelfverwerkelijking. “Bij de geboorte was je levensloop al bepaald. Wie als boer geboren was, bleef boer; wie als edelman geboren was, bleef edelman”, aldus Michael Puett, hoogleraar Chinese filosofie van de Universiteit van Harvard en schrijver van De Weg. Tegenwoordig hebben we de vrijheid om zélf te kiezen hoe we ons leven willen inrichten. “We overwegen welke carrière het meest overeenkomt met onze persoonlijkheid. We bedenken wat voor persoon het best bij ons past. En als ons ware zelf vinden, de carrière die voor ons in de wieg is gelegd en onze zielsverwant, dan denken we dat we een tevreden leven zullen leiden.” 

We plakken onszelf etiketten op 

Maar deze zoektocht is eerder een beperking dan een verrijking, denkt Puett. “We lezen zelfhulpboeken, mediteren, schrijven in ons dagboek en stellen vervolgens een diagnose: ik ben een vrije geest. Ik ben een heethoofd. Dat ik zoveel destructieve relaties heb gehad, komt door de afstandelijke verhouding met mijn vader.” De etiketten die we onszelf opplakken, worden een selffulfilling prophecy: we gaan ons gedragen naar hoe we onszelf definiëren. “Het gevolg is dat veel mensen op een dag wakker worden met het gevoel dat ze gevangen zitten in een te beperkte definitie van zichzelf.” 

We zitten vol tegenstrijdigheden 

Oude Chinese denkers zoals Confucius vonden dat we onszelf niet moeten zien als een homogeen wezen dat we door middel van zelfreflectie kunnen ontdekken. Puett: “We kunnen onszelf beter beschouwen als een complexe verzameling emoties, neigingen, verlangens en eigenschappen die ons vaak verschillende richtingen uit sturen. Door dat te doen, worden we plooibaar en lopen we niet het gevaar onszelf op een momentopname vast te pinnen.” Deze visie sluit veel beter aan bij hoe ik het ervaar. Ik ben een vat vol tegenstrijdigheden. Thuis ben ik een ander persoon dan op mijn werk, en bij vrienden ben ik spontaner dan bij onbekenden. Bovendien ontwikkel ik mezelf continu. De psycholoog William James (1842-1910) zei het ook al: ‘Een mens heeft zoveel maatschappelijke zelven als er mensen zijn die hem herkennen.’ 

 

Door authenticiteit als hoogste goed  
te beschouwen, doe je jezelf  
en je omgeving tekort 

Doe alsof 

Confucius vond dat we het zelf niet moet omarmen maar juist moeten overstijgen, ook al gaat dat tegen onze ware gevoelens in. Confuciaanse alsof-rituelen kunnen hierbij helpen. Een voorbeeld van zo’n alsof-ritueel is dat je rustig luistert naar iemand die je irritant vindt. Of vriendelijk lacht naar de buschauffeur terwijl je eigenlijk een rothumeur hebt. Doordat we veel waarde hechten aan authenticiteit, vinden we dit soms moeilijk; doen-alsof voelt onecht. Maar zoals Puett opmerkt, verspreiden we in intieme relaties voortdurend onschuldige leugens. “Stellen die regelmatig ‘Ik hou van jou’ zeggen, voelen zich waarschijnlijk niet elke dag liefdevol. Ze zullen af en toe gecompliceerde gevoelens voor hun partner koesteren. Maar ze hebben er baat bij om de relatie te versterken door middel van dit soort rituelen, waarmee ze even uit de werkelijkheid breken en een ruimte binnengaan, waarin het is alsof ze wel elk moment met heel hun hart van elkaar houden.”

 

 

Alsof-rituelen kunnen volgens Puett veel in beweging zetten. Ze scheppen een kortstondige alternatieve werkelijkheid van waaruit je een klein beetje veranderd terugkeert naar je gewone bestaan. Een interessante gedachte. Door authenticiteit als hoogste goed te beschouwen, doe je jezelf en je omgeving tekort. Je kunt soms beter doen-alsof, zodat andere facetten van jezelf de kans krijgen aan het licht te komen.  

Een andere kant in de ander oproepen 

Door patronen te doorbreken, zul je merken dat anderen ook plooibaar zijn. Stel dat je een conflict hebt met je moeder, en jullie gesprekken altijd op hetzelfde uitdraaien. Wat helpt, is om je moeder te zien als een complex en veelzijdig persoon, adviseert Puett. ”Naast haar neiging om bijvoorbeeld te drammen, heeft ze ook de behoefte om haar kind te koesteren. Denk na over wat je kunt doen om die andere kant in haar naar boven te brengen. Misschien is je eerste reactie: maar dat klopt niet bij wat ik voel. Toch kun je door je anders te gedragen, ook andere kanten in een ander oproepen.”  

Welke ideeën heb jij over jezelf? 

Psychologen benaderen de hulpvraag ’Ik ben niet blij met wie ik ben’ vaak anders. Ze kijken eerst naar de ideeën over jezelf waarmee je bent opgegroeid. Want die bepalen hoe je naar jezelf kijkt en hoe je je opstelt in relaties. “Als het thuis altijd draaide om je astmatische zusje en niet om jou, dan kun je het gevoel krijgen dat jij er niet toe doet, dat je tweederangs bent”, vertelt psycholoog en therapeut Jean Pierre van de Ven. “Om je tegen dit nare gevoel te wapenen, heb je jezelf aangeleerd altijd je stinkende best te doen, zodat je toch het gevoel hebt dat je meetelt. En als jij hebt geleerd dat anderen je zomaar in de steek kunnen laten, dan doe je misschien liever alles alleen. Het nadeel is wel dat je ook weinig verbinding zult hebben met anderen.”  

Patronen doorbreken en nieuw gedrag aanleren 

Therapie kan helpen om zo’n patroon te doorbreken. Van de Ven: “Het begint bij bewustwording. Reflecteer op je dag: wanneer heb je jezelf weggecijferd? Wat had je anders kunnen doen? Na een tijdje krijg je het in de gaten als je het weer aan het doen bent, en kun je ervoor kiezen je anders op te stellen.”  Een tweede manier om ermee om te gaan, is meer boeddhistisch: je laat het bestaan. “Je registreert simpelweg dat je weer vreselijk je best wilt doen, omdat je het gevoel hebt dat je niet belangrijk bent. Dat gevoel laat je er gewoon zijn, maar je gaat er niet in mee. Vergelijk het met een oude vriend die regelmatig langskomt; hij mag binnenkomen maar je geeft hem geen koffie.” Door veel te oefenen gaat het nieuwe gedrag je steeds makkelijker af en worden ongewenste patronen minder hardnekkig. Je bent dan een nieuwe versie van jezelf - een Ik 2.0.  

Als je blijft dromen over de persoon
die je wilt worden, sta je als het ware
Altijd in de wacht

 

Het leven gaat ongemerkt aan je voorbij 

Als je continu bezig bent met wat je straks hoopt te bereiken – of dat nou een promotie is of waardering – dan verlies je contact met jezelf in het moment, denken mindfulnessdeskundigen. Dat dit niet gelukkig maakt, wordt mooi omschreven in de roman Het leven is elders van Milan Kundera. Jaromil, de hoofdpersoon, houdt zich krampachtig vast aan de doelen die zijn moeder voor hem heeft gesteld. Hij moet en zal een beroemde dichter worden. Het gaat de jongen niet zozeer om het plezier van het dichten zelf, als wel om de toekomstige erkenning die hij hoopt te krijgen.  Als je blijft dromen over de persoon die je wilt worden, sta je als het ware altijd in de wacht, terwijl het leven ongemerkt aan je voorbijgaat. Je kunt jezelf wel doelen stellen, maar je bent ook nog iemand in het hier-en-nu.  

Je bent altijd vrij het anders te doen 

Zoeken naar jezelf is een interessante ontdekkingsreis, maar giet je identiteit niet in beton, leren de Chinese filosofen mij. Je bent als mens altijd in-wording, vrij om het anders te doen. Dat is niet makkelijk, maar je wordt er een veelzijdiger mens van. 

Dit is een artikel uit VANDAAG magazine. Meer lezen over zingeving en levenskunst? Neem een abonnement.
Slechts € 12,50 / 4 nummers! 

Tekst Otje van der Lelij