De kunst van zelfreflectie

Tekst: Mariska Vermeulen

Zelfreflectie is populair. Van podcasts tot retreats: we duiken massaal in onszelf. Maar helpt dat ons écht vooruit? Of verdwalen we juist in eindeloos gepieker? Wat is de zin van zelfreflectie en wat zijn de valkuilen?

Soms vraag ik me af of het leven niet een stuk makkelijker zou zijn zonder zelfreflectie. Zonder mezelf lastig te vallen met vragen als: waarom voel ik dit eigenlijk? Waarom deed ik dit? Ligt dit aan de ander of zegt dit vooral iets over mij? Gewoon met oogkleppen op vooruit, reageren op de automatische piloot. Dat klinkt misschien verleidelijk, maar is natuurlijk niet zo simpel als het klinkt. Want wie nooit stilstaat bij of terugkijkt op zichzelf, blijft misschien wel hangen in overtuigingen over zichzelf of anderen die allang niet meer kloppen. Of laat zich leiden door emoties zonder precies te weten waar die heftige reactie vandaan komt. Het leven overkomt je dan meer.

Deep dive in jezelf

Voor veel mensen gaat er dan ook een wereld open als ze een deep dive in zichzelf nemen. Zelfreflectie, dat volgens Van Dale overigens ‘het nadenken over het eigen denken en handelen’ betekent, is essentieel voor jezelf en je relaties. Wie goed om zich heen kijkt – bijvoorbeeld naar bepaalde wereldleiders – ziet wat er gebeurt als mensen nooit een kritische blik in de spiegel werpen en vooral met de vinger naar anderen wijzen. Ook dichter bij huis kennen we allemaal wel iemand voor wie het probleem altijd bij de ander ligt. Want dat is het natuurlijk met zelfreflectie: het kan even mooi als confronterend zijn. Maar weinigen zullen hardop de woorden van Taylor Swifts megahit Anti-Hero uitspreken: ‘Hi, I’m the problem, it’s me’.

(Te) veel zelfreflectie

Gelukkig lijkt zelfreflectie terrein te winnen. Tenminste, uitgaande van de lange wachtlijsten voor therapie. Daarnaast liggen in boekwinkels stapels boeken die je uitnodigen tot zelfreflectie, zijn retreats voor persoonlijke ontwikkeling bon ton en worden podcasts over psychologie massaal beluisterd. Misschien wel té veel; steeds meer mensen zetten zichzelf op de stoel van de psycholoog en diagnosticeren anderen fijntjes als ‘narcist’, ‘toxisch’ of ‘onveilig gehecht’. Wat de vraag oproept hoeveel mensen echt zélfreflectief zijn; de labels worden vaak vooral op anderen en niet op onszelf geplakt …

‘Veel mensen zoeken naar wat er ‘gerepareerd’ moet worden, in de hoop hun pijn en onzekerheid weg te nemen’

Niet goed genoeg

Zijn er ook valkuilen bij zelfreflectie? Waar ligt de grens tussen zinvol stilstaan en oeverloos analyseren? “De valkuil van eindeloze zelfreflectie is dat je het doet vanuit het idee dat je niet goed genoeg bent,” zegt holistisch GZ-psycholoog Anja van Onna. “Zeker nu persoonlijke ontwikkeling zo populair is, blijven veel mensen zoeken naar wat er ‘gerepareerd’ moet worden, in de hoop hun pijn en onzekerheid weg te nemen. Maar juist die fixatie kan heling in de weg zitten. Beter is het om zonder oordeel en met zachtheid te reflecteren.”

Reflectie of analyse?

Volgens Sara Hermanides, executive coach, symboolexpert en schrijver van Je bent alles zelf! zijn we de hele essentie van reflectie kwijtgeraakt en gebruiken we in het Westen een compleet verkeerde definitie ervan. Sara: “Zelfreflectie verloor zijn ware betekenis toen we de wereld op een rationele, wetenschappelijke manier gingen bekijken. We zijn reflectie gaan verwarren met analyse. Zelfreflectie is daardoor verworden tot: ‘Ik ben zo geworden omdat mijn ouders vroeger niet zo betrokken waren.’ Maar dat is geen reflectie, dat is een verhaal dat je over jezelf vertelt en daarmee zetten we onszelf juist vast in een bepaald hokje.”

Niet rationeel

Bij de psychologie of ratio moet je dan ook niet zijn voor echte zelfreflectie volgens Sara. “Echte zelfreflectie volgt het principe: zo binnen, zo buiten. Alles wat je buiten ervaart, weerspiegelt je innerlijke wereld. Zo was er een manager die zich niet gerespecteerd voelde door zijn team en wilde dat ik met dat team aan de slag ging. Ik vond het interessanter om te onderzoeken waar híj zichzelf niet respecteerde. Dan ga je anders kijken, je ego smelt als het ware een beetje.”
Sara past haar reflectiemethode regelmatig toe op dagelijkse situaties, maar nog vaker op dromen. “Dromen zijn brieven aan jezelf van je diepe bewustzijn, het is de stem van je ziel: liefdevol maar scherp. Als je een droom duidt, voelt de ziel zich gezien. Dromen zijn een manier om contact te maken met je diepere wijsheid, zonder dat het ego ertussen komt.”

‘Als je je zorgen maakt over je dochter, kan dat óók iets zeggen over je eigen innerlijke kind’

De fases van reflectie

Sara onderscheidt drie fases bij reflectie. De eerste is het uitnodigen van magie. “Als je je realiseert hoe wonderlijk het leven is, dan kijk je er automatisch anders naar. Ik spreek weleens mensen op de Zuidas die hun leven saai vinden, en dan denk ik: wow, hoe kan dit leven met alles wat zich aandient, saai zijn? Wie wél openstaat voor verwondering, denkt regelmatig: wat gebeurt hier en wat wil dit zeggen?” De tweede fase is het duiden van dromen of dagelijkse gebeurtenissen. “Ik combineer daarbij inzichten uit spiritualiteit, natuurprincipes, symboliek en wetenschap. Alles is verbonden.” De derde fase is de toepassing in het dagelijks leven. “Als je je bijvoorbeeld zorgen maakt over je dochter, kan dat óók iets zeggen over je eigen innerlijke kind. Of als je ruzie hebt met een vriendin, kun je je afvragen: wat in mij spiegelt zij? Dan kom je sneller tot begrip, in plaats van tot verwijt en ruzie.” De valkuil? “Dat het ego toch weer met je aan de haal gaat. Je wordt boos, of je gaat jezelf of een ander verdedigen. Terwijl zelfreflectie niet draait om goed of fout, maar om waarachtigheid. Het is zeggen: neem me zoals ik ben.”

Nooit uitgeleerd

Het mooie is dat het leven ons voortdurend subtiele uitnodigingen tot zelfonderzoek biedt. Tijdens dansles merk je dat je moeite hebt om te leiden of om geleid te worden. Tijdens een vergadering erger je je aan wie niks zegt. De ultieme uitnodiging voor zelfreflectie ontvangen veel mensen van hun eigen kinderen, merkte Anja van Onna. “Kinderen laten zien waar nog ruimte voor groei is. Mijn kinderen waren vaak boos en ik wilde ze leren dat hun boosheid er mag zijn. Maar ik had ondertussen moeite met mijn eigen boosheid. Kinderen voelen feilloos aan wat jij nog afwijst en reageren daar haarfijn op. Toen ik mijn relatie tot boosheid eenmaal had aangepakt, veranderde de dynamiek thuis en kwam er zelfs minder boosheid.”
Ze past die methode ook toe in haar praktijk. “Veel ouders willen de pijn van hun kind oplossen, maar ik nodig hen uit om te kijken of ze die pijn zelf herkennen. Wie zijn eigen pijn heeft aangekeken, kan vaak beter ruimte maken voor die van een ander.”

Samen of alleen?

Dan is de vraag nog: kun je zelfreflectie het beste alleen doen of juist samen met iemand anders? Een bekend citaat van filosoof Blaise Pascal lijkt te pleiten voor de solistische aanpak: ‘Alle menselijke problemen komen voort uit het onvermogen van de mens om rustig alleen in een kamer te zitten.’ Door bewust momenten van stilte en introspectie op te zoeken, creëren we inderdaad ruimte voor diepgaande zelfontdekking. Misschien durf je in je eentje ook sneller écht eerlijk te zijn en je ‘schaduwkanten’ onder ogen te zien: ja, je bent soms stikjaloers of je laat vaak over je heen lopen.
Aan de andere kant kan het waardevol zijn als iemand je liefdevol begeleidt in die zoektocht en patronen opmerkt waar je zelf misschien blind voor bent. Misschien is een combinatie wel het krachtigst: dat je eerst zelf onderzoekt wat er in je leeft, en vervolgens met iemand anders – die met mildheid luistert – verder reflecteert op wat je hebt ontdekt.

Welke manier van zelfreflectie ook bij je past – de zelfanalyse door zachte ogen van Anja of de minder rationele ‘zo binnen, zo buiten’ reflectie van Sara – het leven wordt stukken interessanter als je jezelf durft aan te kijken. Wie weet wat je nog over jezelf ontdekt! Het leven geeft uitnodigingen genoeg, de vraag is: durf je die aan te nemen?