De magische kracht van improviseren: het maakt je leven lichter en leuker

Door de dingen wat losser te benaderen en vertrouwen te hebben in een goede afloop, boor je de magische kracht van het improviseren aan. Daar word je niet alleen creatief van, het leven wordt ook lichter en leuker.

Toen ik nog studeerde en net begon te werken, leefde ik volgens lijstjes en stappenplannen. Van nature ben ik creatief en leef ik bij de dag, maar toen ik moest presteren en iets van mijn leven wilde maken, zocht ik krampachtig naar houvast. Ik dacht dat het anders nooit iets met me zou worden. Ik maakte niet alleen studieschema’s, maar ook schema’s over wat ik wanneer mocht eten om zo gezond mogelijk te worden. Ik tikte zelfs telefoongesprekken uit die ik moest voeren, zodat ik precies wist wat ik moest zeggen. Liep het gesprek anders, dan kon ik me heel ongemakkelijk voelen: Help, dit had ik niet gepland! Als ik de beurt kreeg tijdens een hoorcollege, klapte ik dicht. In plaats van hardop te denken en al improviserend tot een antwoord te komen, werd ik gekweld door onzekere gedachten: je moet harder werken, nog strakker j.e schema’s volgen. Maar hoe meer ik mijn leven probeerde te controleren, hoe moeilijker ik het mezelf maakte.

Ruimte maken voor het onverwachte

Als ik er nu op terugkijk, denk ik: meid, je had gewoon wat meer moeten improviseren. Wat meer ruimte moeten maken voor spontaniteit, voor het onverwachte. Gewoon zoals ik ook altijd door een vreemde stad kon slenteren. Ik stippelde nooit een route uit, maar liet me verrassen door wat ik onderweg tegenkwam. Was een museum dicht of een restaurant volgeboekt, dan ging ik gewoon op zoek naar iets anders. Ik kon het dus wel, improviseren, maar als het serieus werd, kon ik het opeens niet. De laatste jaren is mijn agenda zo vol, dat ik wel planningen en schema’s móet maken. Welke rol heeft improviseren nu nog in mijn leven? En hoe kan ik er meer uithalen?

Bij improviseren denken mensen al gauw aan toneel, muziek of dans, waarbij creatievelingen zonder vooropgesteld plan iets creëren. Maar eigenlijk improviseren we de hele dag door. Als de trein niet rijdt, apparatuur niet werkt, er geen eten in huis is, een kind ziek thuis zit als je moet werken, dan verzin je ter plekke een oplossing – je boort je improvisatievermogen aan. Als het niet linksom kan, dan maar rechtsom. Je geeft een presentatie zonder beamer en laat de afbeeldingen die je wilt tonen, rondgaan door de zaal. Je werkt vanuit huis zodat je voor je kind kunt zorgen. Je flanst een gerecht in elkaar met de kliekjes die je nog hebt staan. Improviseren betekent niet doelloos door het leven stappen. Je mag best een doel hebben. Maar je gaat flexibel om met de weg ernaartoe. Je doet wat op dat moment het beste werkt. En als het niet lukt, dan probeer je iets anders. Het is een beetje spelen, durven, experimenteren en uit je comfortzone komen.

'Voor improviseren heb je kaders nodig'

Onderweg van richting veranderen

Volgens mijn man die goed kan improviseren op de piano en in de keuken, heb je voor improviseren kaders nodig. Het is een gedachte die me niet meer loslaat. Tijdens het researchen lees ik inderdaad dat deskundigen het hebben over kaders en regels als voorwaarde voor improviseren. Juist de beperking door kaders zorgt voor nieuwe ontdekkingen. Je kunt niet zomaar een virtuoze melodie uit je mouw schudden. Je moet eerst een bepaalde toonsoort en toonlader kiezen. En daarbinnen kun je gaan variëren en ontdekken. Als ik erover nadenk, zie ik dat ik dat ook doe in mijn werk als journalist. Ik bedenk niet ter plekke wat ik eens zal gaan schrijven. Er zijn altijd kaders: onderwerp, vorm, aantal woorden, deskundigen, feiten, schrijf- en stijlregels. Maar binnen die kaders heb ik veel vrijheid om te improviseren.

Jarenlang ging ik heel planmatig te werk. Ik deed mijn research en ging het verhaal als een puzzel in elkaar leggen voordat ik begon te schrijven: In alinea 1 komt voorbeeld A, in alinea 2 beschrijf ik dit onderzoek et cetera. Tegenwoordig probeer ik het iets losser te benaderen. Ik verzamel research en bedenk wat een mooie opening is. Vaak heb ik wel een idee wat er in de volgende alinea’s gaat komen, maar soms verander ik van richting. Of ik ontdek gaandeweg hiaten in mijn verhaal en ga opnieuw researchen. Interviews ga ik ook open in. Ik heb vooraf wel een aantal vragen opgesteld, maar soms gaat een gesprek een compleet andere richting op, door spontane vragen die in me opborrelen.

Mond vol tanden

Volgens een collega die aan theatersport doet, is improviseren vooral spelen en dichtbij jezelf blijven. Maar het vergt ook moed. “Je gaat het toneel op en hebt een minimaal kader voor wat je gaat doen. Dat is spannend! Heel even dreigt die bek vol tanden, maar dan plopt er wat op en hoor je jezelf wat zeggen. Het maakt niet uit wat, het geeft een draai aan het verhaal waar de ander op kan inhaken. Met soms hilarische, maar vaak ook ontroerende wendingen.” Ik vind het dapper en begrijp nu ook beter waarom ik er tijdens mijn studie minder goed in was. Ik was onzeker en bleef niet, zoals mijn collega, bij mezelf. Ik was vooral bezig met wat anderen wel niet van me zouden denken als ik iets stoms zou zeggen. Daardoor werd ik eigenlijk heel onvrij en kwamen er ook geen creatieve gedachten op gang.

Dankzij onderzoek van de John Hopkins Universiteit begrijp ik nu ook beter waarom mijn controledwang de dood in de pot was voor mijn improvisatievermogen. Jazzmusici moesten improviseren terwijl ze onder een hersenscanner lagen. Het controlesysteem van hun hersenen sprong tijdens het improviseren in de sluimermodus. Hersendelen die te maken hebben met emoties en intuïtie kregen juist meer ruimte, waardoor er een creatieve flow op gang kwam. Improviseren is dus ook een kwestie van loslaten, vertrouwen op een goede afloop en de tijd nemen om iets te ontdekken. 

'Controledwang was de dood in de pot voor mijn improvisatievermogen'

Mond vol tanden

Aan tijd ontbreekt het helaas vaak in onze prestatiesamenleving. We plannen onze agenda’s vol, hollen van afspraak naar afspraak en grijpen voor elk antwoord naar onze smartphone (effe googelen, in plaats van zelf nadenken). Zelfs kinderen hebben volle agenda’s en weinig vrijheid om zelf iets nieuws te ontdekken, waardoor ze minder goed kunnen improviseren, lees ik in De aandacht verloren van schrijver Johann Hari. Kinderen van een basisschool in Long Island deden mee aan Global Play Day, een dag waarop kinderen vrij mogen spelen op hun eigen manier. Sommige kinderen stortten zich op het neergezette speelgoed, maar een groot aantal kinderen deed niets. Ze wisten gewoon niet hoe ze vrij konden spelen. Deze kinderen hadden nog nooit de vrijheid gekregen om zelf iets te doen en ontdekken. Hun hele leven werd gemanaged, alles werd voorgekauwd. Om tot improviseren te komen, moet je dus ook de tijd nemen om te lummelen en experimenteren.

Leuke verrassingen

Het leuke van improviseren is dat je verrast kunt worden. De momenten dat ik zonder gids of routeplanner op pad ging, heb ik de gekste avonturen beleefd. Ik ben op dansavonden met locals beland. Ik heb heerlijke restaurants en mooie straatjes ontdekt op onverwachte plekken. Ik heb inspirerende gesprekken gehad door nieuwsgierig te zijn en mee te bewegen. Het zijn dit soort gesprekken waardoor ik écht contact kreeg met iemand. Een vooropgezet stappenplan kan houvast geven; het geeft je een gevoel van controle, zeker als de dingen gesmeerd verlopen. Iets onverwachts kan dan hinderlijk zijn, omdat je plannen worden gedwarsboomd. Maar, zo zie ik nu nog scherper: het kan ook een cadeau zijn. Als je je creativiteit gebruikt als dingen tegenvallen, kun je jezelf verrassen. Bovendien maak je het jezelf een stuk makkelijker. In plaats van je vast te bijten en stug door te gaan terwijl iets niet werkt, probeer je een andere route, waardoor je je vitale energie behoudt.

Zo heb ik ook dit artikel geschreven. Na gesprekken met vrienden en artikelen lezen over improvisatie, ben ik zonder uitgestippeld plan gaan schrijven. Mijn gevoel was de leidraad: welk inzicht dat ik heb opgedaan, zou hier op deze plek goed passen? Vooraf had ik bedacht dat ik iets wilde schrijven over wu-wei, de Chinese kunst van het niet-doen, maar gaandeweg ontdekte ik dat het er eigenlijk niet goed tussen paste. Dat is ook improviseren: dingen schrappen en een andere afslag durven nemen. Er zijn immers duizenden manieren om dit verhaal te schrijven.

---

Tekst: Otje van der Lelij