Ethisch handelen, waar begint dat?

Hoe krijg je als werknemer meer invloed op de ethiek van je organisatie? Bedrijfsethicus Jelle van Baardewijk deed er onderzoek naar.

Als student bedrijfskunde onderga je een vorm van massaonderwijs waarin je de docenten amper leert kennen. In de studie zit een mate van anonimiteit waardoor je een houding ontwikkelt van aanpakken maar van een zeer beperkt maatschappelijk inzicht. Dit concludeert bedrijfsethicus Jelle van Baardewijk. Hij onderzocht welk ethos studenten bedrijfskunde tijdens hun opleiding meekrijgen.

De menselijke maat uit het oog verliezen

“Aan de economische faculteit waaraan ik verbonden ben, werd voor het vaststellen van een nieuw curriculum een consultancybureau ingeschakeld. Dat zegt wat: de studie wordt bedrijfsmatig ingevuld. Dit geldt trouwens voor meer studierichtingen, opleidingen worden zo efficiënt mogelijk georganiseerd. Ethiek is van ondergeschikt belang.”
Het zorgt volgens Van Baardewijk voor een bepaalde mentaliteit bij studenten: “Ze willen managers worden, delegeren, geld verdienen, andermans problemen oplossen. Ze hebben weinig kritisch besef, vinden het belangrijk continu in te zetten op innovatie en vinden concurrentie effectief. Met een dergelijke mentaliteit kun je ver komen, maar ook de menselijke maat uit het oog verliezen.”

Volg je morele antenne en spreek je uit

Als bedrijfsethicus onderzoekt hij hoe organisaties meer ethisch kunnen handelen. Belangrijk in tijden waarin maatschappelijk verantwoord ondernemen meer en meer een must is. “Leidinggevenden zeggen vaak: ‘Als we allemaal onze morele antenne volgen en ons bij twijfel uitspreken, komt het allemaal wel goed.’ Dat is naïef, je moet het organiseren, jezelf als bedrijf eerst de goede vragen stellen. Welke klanten willen we wel en welke niet? Nemen we bij beslissingen ook de impact op het personeel mee of richten we ons alleen op geld verdienen?” Als je dit soort vragen niet stelt, dan krijg je het morele kompas niet helder. En kun je er dus ook niet op varen.

Normen en waarden leren

Op hogescholen en universiteiten is meer aandacht nodig voor humanistische vakken, vindt Van Baardewijk. Daarmee leren studenten over normen en waarden, en hoe ze die kunnen koppelen aan het beleid van de organisatie waar ze vervolgens gaan werken.
En als je je opleiding voltooid hebt en al werkt? “Als individu kun je een begin maken door je uit te spreken. Tegen je leidinggevende of in een vergadering. Meld een misstand, zég het als je het niet eens bent met bepaald gedrag. Dan kun je invloed uitoefenen op de bedrijfsethiek. Huisartsen hebben hiervoor het model van intervisie, om hun twijfels te uiten. Dat kan in het bedrijfsleven ook, maar veel bedrijven doen het niet.”
Bedrijven zouden dit moeten formaliseren, stelt Van Baardewijk. “Morele promotie en demotie zou hiervan ook een aspect moeten zijn. Iemand promoveren die opkomt voor anderen dus. En iemand demoveren die bij het binnenslepen van een groot contract ethische regels overtreedt of negeert. Publiceer ook als bedrijf over dingen die fout gaan, in plaats van af te wachten of het wel of niet wordt opgemerkt. Dan geef je het goede voorbeeld aan je medewerkers.”

Ethische grenzen duidelijk krijgen

KPN kent een dilemmaspreekuur. Hierin werpt een monteur bijvoorbeeld de vraag op wat hij moet doen als een cliënt hem tijdens een installatie vraagt of hij nog een extra klus wil doen. Kies je als monteur dan voor het systeem en houd je je aan die max twintig minuten, of kies je voor de klant en doe je wat extra’s? Van Baardewijk noemt dit een goede stap naar een cultuur waarin bedrijfsethiek een plek heeft. “Tijdens dat spreekuur ontstaan soms discussies die helpen om de ethische grenzen duidelijk te stellen”, zegt hij. Hij ziet dit als een werkbare manier voor bedrijven om het ethisch perspectief een plaats te geven in hun bedrijfscultuur.

Jelle van Baardewijk is bedrijfsethicus. Zijn streven is de wereld van geld en macht te verbinden met de wereld van waarheid en rechtvaardigheid. Hij is lector bedrijfsethiek aan Hogeschool Rotterdam en universitair docent bestuur en ethiek aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Tekst Frank van Wijck

Dit is een interview uit VANDAAG magazine. Wil je meer lezen over zingeving en levenskunst? Neem een abonnement op VANDAAG. Slechts € 12,50 voor 4 nummers!