Gastvrijheid, wat is dat ook alweer?

Tekst: Robert van der Broek

In een wereld die sterk polariseert, lijkt gastvrijheid steeds meer naar de achtergrond te verdwijnen. Wat vinden wij gastvrij en waarom is het belangrijk om gastvrijheid levend te houden?

Nederland behoort tot de 12 ‘vriendelijkste landen ter wereld’ schrijft US News in zijn Best Countries Rankings. Dat zijn mooie woorden, maar hoe gastvrij zijn wij eigenlijk? Je hoeft het nieuws maar te volgen en je ziet het tegendeel van onze vermeende vriendelijkheid, verdraagzaamheid en tolerantie. We reiken migranten en asielzoekers niet langer de hand. Ook politiek en cultureel andersdenkenden wijzen we af. Zelfs leden van het kabinet doen geen moeite om het goede voorbeeld te geven. Voelen vreemdelingen zich nog welkom in een land dat zich achter de dijken terugtrekt?

‘Een echt gastvrije organisatie bekommert zich niet alleen om de klant, maar ook om zijn eigen mensen’ – Geesje Duursma

Iedereen kan het

Het goede nieuws: er zijn altijd mensen die anderen met welwillendheid tegemoet treden, onbaatzuchtig en respectvol. Dat zegt Geesje Duursma, econoom en promovendus aan de Universiteit Groningen. In het dagelijks leven is zij horecaondernemer en runt ze een familierestaurant in het Friese Burgum. “Als je mij vraagt: zijn wij Nederlanders nog gastvrij? Dan zeg ik volmondig ja”, zegt ze. “Sterker, iedereen heeft het vermogen om gastvrij te zijn. En het is erg belangrijk dat we daar gehoor aan geven. Gastvrijheid heeft de kracht om de wereld menselijker en inclusiever te maken.”

Gastvrijgedrag aanwakkeren

Voor haar proefschrift onderzocht Geesje hoe organisaties die geen winstoogmerk hebben met gastvrijheid omgaan en hoe gastvrijheid daar samengaat met vrijwilligerswerk. Ze ging langs bij bibliotheken, musea en ziekenhuizen. Vrijwilligers worden er ingezet voor taken als ontvangst, vervoer, informatie, kassawerk en catering. Ze vroeg zich af hoe deze organisaties gastvrij gedrag van vrijwilligers kunnen aanwakkeren en wat ervoor nodig is om gastvrij te zijn.

Gastvrij gedrag is grotendeels hetzelfde als inclusie

Ze ontdekte dat een echt gastvrije organisatie zich niet alleen om de klant bekommert, maar ook om zijn eigen mensen. Door hen persoonlijke aandacht te geven, op weg te helpen met trainingen en hulpmiddelen, eerlijk en open te zijn, waardering te geven en te zorgen voor een welkome cultuur. Het voordeel is dat vrijwilligers minder snel afhaken als het werk veeleisend wordt. Gastvrij gedrag is grotendeels hetzelfde als inclusie, stelt Geesje. “De gouden regel van gastvrijheid is dat je de intrinsieke motivatie hebt om een ander te behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden. Of, beter nog: je moet de ander behandelen zoals hij of zij behandeld wil worden.”

Naastenliefde versus individuele vrijheid

Gastvrijheid is al zo oud als de mensheid en komt voort uit de morele verplichting om vreemdelingen een slaapplaats, voedsel en veiligheid aan te bieden. ‘Bewandelt de weg der naastenliefde’ staat in de Bijbel. Wie zorgt voor een vreemdeling, zal rijkdom ten deel vallen. Ook andere religies kennen caritas, naastenliefde. Zo is het in Turkse families goed gebruik om vreemdelingen aan tafel uit te nodigen. Dat Nederlanders dat niet zo snel zullen doen, komt door het ‘ik-tijdperk’, stelt historicus James Kennedy, hoogleraar Moderne Nederlandse Geschiedenis. Volgens hem hebben we te lang geleefd in een samenleving waarin alles mag onder het mom van individuele vrijheid. We missen een collectief gevoel van waarden en normen. Dat gevoel denken we alleen nog bij mensen te kunnen vinden die op ons lijken. De rest van de wereld sluiten we buiten, zodat we ons veilig en geborgen wanen. Kennedy vindt dat jammer. “Juist een diepe verscheidenheid is de beste garantie voor de Nederlandse tolerantie”, zegt hij in De Groene Amsterdammer. “Niet roepen dat je anderen verdraagt als zij zich maar naar jou voegen, maar manieren vinden om andersdenkenden in je land te incorporeren.”

‘Je openstellen voor het onbekende vereist moed’ – Peter Venmans

Niets terugvragen

Zijn we wel gastvrij als anderen zich aan ons moeten aanpassen? Het antwoord laat zich raden. Het kenmerk van gastvrijheid is immers dat je er niets voor terugvraagt. De wereld wordt inclusiever als je empathie toont met de ander en daarvoor je best wilt doen. Zónder voorwaarden of grenzen te stellen. Natuurlijk is het wel zo prettig als je gast zich ook inleeft in jóuw mores, maar in essentie komt gastvrijheid tot bloei in de belangeloze relatie tussen mensen. En het zit in de kleinste dingen. Iemand laten voorgaan. Opstaan voor een ander. Een glimlach, een vriendelijk knikje, een praatje op straat. Je komt het tegen in een restaurant, maar ook in je eigen buurt, in de winkel of in de trein. Volgens schrijver en politicoloog Kiza Magendane is ontmoeting de sleutel. ‘In moeilijke gesprekken moeten we proberen de ander te ontmoeten’, schrijft hij in een artikel voor Human. ‘Aan de basis van tolerantie ligt namelijk het erkennen van de ander, zodat we die ander in de ogen kunnen kijken. Dat gaat niet van het ene op het andere moment, dat is een proces.’ Blijkbaar zijn we gastvrij gedrag een beetje verleerd. Maar we kunnen het zo weer ophalen, stelt Geesje Duursma. “Je moet het gewoon dóen. Als je je openstelt voor een ander, word je beloond met warme reacties. We maken zelfs endorfine aan wat ons een geluksgevoel bezorgt.”

Boven jezelf uitstijgen

Dat klinkt als iets om naar te streven, maar waarom dóen we het dan zo weinig? Blijkbaar is de bereidheid om samen te leven nogal een uitdaging in een wereld die aan de ene kant individualiseert en aan de andere kant polariseert. De Vlaamse filosoof Peter Venmans schrijft erover in zijn essay Gastvrijheid (2022). Hij vindt dat de tijd rijp is voor Amor mundi, liefde voor de wereld. Die term werd bedacht door filosoof Hannah Ahrendt (1906-1975). Volgens haar moeten we niet alleen ons eigenbelang nastreven, maar ons de gevoeligheid en liefde van anderen aantrekken. Dat vereist dat je boven jezelf uitstijgt en erkent dat we allemaal op aarde zijn om elkaar te helpen. Venmans: “Amor mundi gaat over het verdedigen van gemeenschappelijke belangen. Het is een moeilijke evenwichtsoefening tussen het beschermen van het waardevolle en het verwelkomen van het vreemde. Gevoelens van angst zijn begrijpelijk. Je openstellen voor het onbekende vereist moed. Maar de wereld moet vernieuwen. Een in zichzelf opgesloten mens heeft geen toekomst.”

We kunnen beter

Gastvrij zijn vergt dus de moed om je hand uit te steken. We kúnnen wel beter, als we maar willen en durven. Hoe was het ook weer: verbeter de wereld, begin bij jezelf? Misschien kunnen we straks met trots zeggen dat we opnieuw het vriendelijkste land ter wereld zijn.