Het gewicht van onze vrijheid

Steeds vaker wordt er wat van onze vrijheid afgeknabbeld ten gunste van veiligheid. Ook Diederik Wieman vroeg zich af hoe erg dat eigenlijk is.

Mijn vrijheid is mij lief. Tot dat besef kwam ik al vrij vroeg in mijn leven. Dat ervaarde ik toen ik na mijn studie bij mijn eerste werkgever aan de slag ging. Nadat alle nieuwigheid eraf was resteerde een wat leeg, maar ook benauwd gevoel. Het grote Moeten. Vragen of je een dagje vrij mag, het liefst een paar weken van tevoren. Opdrachten van bovenaf. Verplichtingen.
Onzekerheid over een zelfstandig bestaan hielp mij nog door een tweede baan heen, maar na vier jaar besloot ik voor mezelf te beginnen. Het was een van de betere beslissingen uit mijn leven. Vrijheid. Elke nieuwe dag kunnen bepalen om iets totaal anders te gaan doen. Of helemaal niets. Wanneer je wilt in de auto stappen en naar Italië rijden om vanuit een idyllisch gelegen boerderij je werk te doen.

Vrij opvoeden of een gebrek aan belangstelling?

Ik leerde al heel snel dat een groot goed als vrijheid nooit gratis is. Het komt met verantwoordelijkheid en verplichtingen, met opofferingsgezindheid en onzekerheid. Het is gelukkig een vrije keuze en ik kan goed dealen met de schaduwzijde van zelfstandigheid. Die keerzijde van vrijheid kwam ook ter sprake in een prettig, reflectief gesprek met een van mijn kinderen. Wij hebben de meiden in de opvoeding heel vrij gelaten. Ze waren er ook voor geschikt, vonden we. Je denkt dat je het goed doet als ouder, maar nu ze volwassen zijn hoor je ook hun verhaal. Zij ervaarden ons idee van vrij opvoeden soms als een gebrek aan belangstelling. Ze misten op die momenten bescherming, veiligheid. Zelf bepalen tot hoe laat je gaat stappen, betekende soms ook midden in de nacht alleen naar huis fietsen. Vrijheid versus veiligheid op microniveau. Het zet je aan het denken over de betrekkelijkheid van vrijheid. Dat mensen – in dit geval mijn kinderen – ook behoefte hebben aan grenzen en aan een veilig gevoel.

Zie maar eens door de security te komen  

Maar hoever moet je gaan? Ik ervaar tegenwoordig dat vrijheid het steeds vaker aflegt tegen veiligheid, die andere basisbehoefte. Ik zie het overal om mij heen. Zoals op Schiphol afgelopen jaar, waar alles in de soep draaide omdat er niet genoeg beveiligers waren. Oké, ik kan in alle vrijheid kiezen om lekker ergens naar toe te vliegen, maar zie maar eens door de security te komen. Terwijl ik denk: wat zou er gebeuren als je die poorten gewoon openzet? Dan glipt er misschien een nagelschaartje en een half flesje water doorheen. Maar of dat direct tot een nieuwe 9/11 leidt? 

Ik denk 2x na voor ik een goede grap vertel 

Soms voel ik mij ook geremd in wat ik zeg. Ik praat lang niet meer zo vrijuit als pakweg vijf of tien jaar geleden. In veel gevallen is het volkomen terecht dat we ons taal- en woordgebruik aanpassen, maar soms bekruipt mij het gevoel dat een kleine minderheid zijn wil oplegt en we ons daardoor met z’n allen in allerlei taalkundige bochten moeten wringen. Ik denk wel twee keer na voordat ik een goede grap vertel, want reken op felle reacties omdat ‘we ons gekwetst voelen’. Weg tolerantie en relativeringsvermogen. Weg vrijheid? Voor je het weet, word je gecanceld. Gelukkig zijn er dankzij #metoo veel misstanden aan het licht gekomen en natuurlijk heb je met je vingers van een ander af te blijven. Maar ik zie ook krampachtigheid ontstaan in de (romantische) interactie tussen mensen van welk geslacht en geaardheid dan ook. Minder leuk, vrijblijvend, spontaan. Want tja … 

700 miljoen camera’s met gezichtsherkenning 

De vrijheid die wij in de openbare ruimte genieten wordt ook steeds meer een  schijnvrijheid. Tot voor kort had je alleen cameratoezicht in drukke uitgaansgebieden in de grote steden. Ik snap dat. Tegenwoordig hangen ook in mijn dorp camera’s bij scholen, rotondes, winkelcentra en openbare gebouwen. Wie kijkt er eigenlijk naar die beelden? Ik heb werkelijk geen idee. Ik duik het internet maar eens op en schrik als ik lees hoe ze dat in China hebben geregeld. Daar hangen meer dan 700 miljoen camera’s, de meeste met gezichtsherkenning. Handig voor de veiligheid, want iedere Chinees die door rood licht fietst, zwartrijdt, dronken op straat loopt of de poep van zijn hond niet opruimt, wordt herkend en beboet. Bovendien komt de foto van de overtreder op een groot billboard terecht. Als een soort digitale schandpaal. Maar hier eindigt het niet. De gezichtsherkenningssoftware is gekoppeld aan een reusachtige database die meer dan een miljard volwassen Chinezen van een ‘sociale kredietscore’ voorziet. Een persoonlijke score voor je gedrag, real time bijgehouden. Niet alleen overtredingen tellen mee, ook je gedrag op sociale media, je uitgavenpatroon, kredietwaardigheid en ziekteverzuim. Bij goed gedrag gaat je score omhoog, bij slecht gedrag naar beneden. Lekker veilig allemaal, maar waar is de vrijheid? Ik bekijk die camera’s bij onze rotonde nu toch met gemengde gevoelens. Zijn wij kikkers in een pan koud water op een laag vuurtje?  

De auto registreert alles wat we doen

Nu ik er zo over nadenk: op snelwegen neemt het aantal trajectcontroles toe en het parlement is het eens geworden over rekeningrijden. Over een paar jaar is exact per kilometer te traceren waar ik ben. Die auto’s trouwens, zeker de elektrische, zitten tjokvol elektronica die constant data verzenden naar, eh, ja naar wie? Ik tik het maar weer eens in op Google en verbaas mij wederom. De auto, het ultieme symbool voor vrijheid en autonomie, registreert alles wat we doen. Zo’n 25 gigabyte aan data per uur, het equivalent van 125.000 e-mails. Gegevens over de auto zelf, maar ook over mij als bestuurder. Mijn gewicht bijvoorbeeld, dankzij sensoren in de gordelspanners. Of ik moe ben, dankzij camera’s bij de achteruitkijkspiegel die kunnen zien hoe vaak ik met mijn ogen knipper. Of ik goed oplet, door de ‘lane detection’ die ingrijpt als ik over de witte streep rijd. De auto weet ook welke muziek ik aan heb, waar ik rijd en of ik weleens bij een fastfood restaurant aanleg. Data die niet alleen interessant zijn voor de fabrikant, zal ik maar zeggen. Van internet en mobiel telefoongebruik ken ik de privacy-gevaren. Maar dat de auto ook zo’n enorme bron van persoonlijke gegevens is?

De hele wereld gaat voor mij open, maar tegen welke prijs?

Toch nog even over mobieltjes en internet. Je kunt zeggen dat met de opkomst daarvan mijn vrijheid reusachtig is toegenomen. Sterker nog: de hele wereld gaat voor mij open. Althans: nadat ik op ‘Cookies accepteren’ heb gedrukt, want de optie ‘Cookies aanpassen’ skip ik natuurlijk. Geen tijd, te veel gedoe. Terwijl ik shop, boek, download, werk, wijzer word en mij amuseer, betaal ik ongemerkt een prijs voor dit alles. In ruil voor vrijheid geef ik mijn privacy op. Ik word getraceerd en kan geen aankoop of download doen zonder persoonlijke gegevens achter te laten. Zo bestelde ik een tijdje geleden online wat voedingssupplementen. Vorige week kreeg ik een mailtje van de online drogist: ‘Hallo Diederik, volgens onze gegevens zijn jouw voedingssupplementen bijna op. Klik hier om nieuwe te bestellen.’
Ik sprak over dit onderwerp met een goede vriend van mij, die - zoals ik uit onwetendheid altijd zeg - ‘iets slims met Google en internet doet’. Hij vertelde mij dat er nu software is die signaleert of ik wel naar de reclamefilmpjes kijk waar ik mij doorheen moet worstelen. Als de software ‘ziet’ dat mijn ogen niet op het scherm gericht zijn, pauzeert de reclame. Nieuws lezen, een spelletje spelen of andere content tot je nemen? Gij zult eerst een commercial bekijken! Bovendien: als ik even niet oplet, lever ik in ruil voor mijn vrijheid ook mijn veiligheid in. Hackers weten zich maar zo naar binnen te wurmen, gijzelsoftware kan op mijn computer terechtkomen en wie leest er eigenlijk mee wanneer ik bij mijn bestelling vermeld dat het pakketje bij de buren bezorgd moet worden omdat ik niet thuis ben?

Misschien moeten we kritischer zijn

Wat vind ik hier nu allemaal van? Moet ik er iets van vinden? Aan de ene kant bekruipt mij een ongemakkelijk gevoel als ik over al deze ontwikkelingen lees en hoor. Anderzijds ervaar ik nog steeds een groot gevoel van vrijheid én veiligheid. Op dit moment zijn die twee voor mij blijkbaar goed in balans. Wel ben ik mij ervan bewust dat vrijheid en veiligheid in toenemende mate op gespannen voet met elkaar staan en dat ook ik wellicht keuzes moet gaan maken. Misschien toch de cookies aanpassen en beter opletten op welke gegevens ik achterlaat? Honderd procent vrijheid zonder voorbehouden is een utopie. Maar ik hoop oprecht dat we hier geen Chinese toestanden krijgen. Ik kijk daarom ook een stuk kritischer naar met name technologische ontwikkelingen die het ons allemaal zogenaamd gemakkelijker moeten maken. Want wat is de downside? Misschien dat het ooit zover komt dat ik mijn stem moet laten horen wanneer ik vind dat het echt de verkeerde kant op gaat. En dan maar hopen dat ik niet gecanceld word.

Tekst Diederik Wieman