In de natuur hangt alles samen

Via zichtbare en onzichtbare lijntjes heeft alles invloed op elkaar. Journalist en ecoloog i.o. Jocelyn de Kwant verwondert zich over die samenhang en doet een poging wat inzicht te krijgen in dit mysterie.

Om de samenhang in de natuur te onderzoeken hoef je niet ver te reizen. Je hoeft niet af te reizen naar de wilde jungle in Zuid-Amerika om te zien hoe elke levensvorm tot op de micrometer op elkaar is ingespeeld. Als ik evolutiebioloog Menno Schilthuizen, werkzaam bij Naturalis, vraag om een treffend voorbeeld van samenhang, begint hij over achtertuinen in Nederland. “Afgelopen zomer deden we voor Taxon Foundation een groot onderzoek naar biodiversiteit in stadstuintjes.

Menselijke neiging tot netheid is funest

In je achtertuin kun je een miljoen soorten schimmels, bacteriën, springstaarten, mijten, pissebedden tegenkomen. Ze hebben allemaal hun eigen voorkeur en rol in het ecosysteem.” De verschillen tussen de onderzochte tuinen waren opmerkelijk. Vooral tussen de tuinen die op het eerste gezicht op elkaar leken. Menno: “Beide bewoners hadden bijvoorbeeld echt hun best gedaan voor de biodiversiteit met een bijenkast, composthoop, een nestkastje. Maar als een van die bewoners de dode bladeren had opgeruimd en de dode stengels van uitgebloeide planten had geknipt, waren in die tuin meteen ongelooflijk veel minder soorten te vinden. Die menselijke neiging tot dat kleine beetje netheid en orde maakte meteen een gigantisch verschil. De natuur is namelijk voor twee derde van dood materiaal afhankelijk, van afgevallen bladeren, stengels, zaden, dood hout. Haal je dat dode materiaal weg, dan haal je paradoxaal genoeg het leven uit je tuin. Dat is de samenhang die we vaak over het hoofd zien.”

Je kunt niets los zien van al het andere

In de natuur hangt alles samen. De beroemde Amerikaanse bioloog Gary Ferguson noemt het in zijn boek De acht grote lessen van de natuur ‘een dans tussen levensvormen’. Lang is er naar natuurwetenschappen gekeken als losse onderdelen. We isoleerden één onderdeel en zochten het helemaal uit. Het Engelse woord science is afkomstig van scindere, Latijn voor ‘knippen’ of ‘scheiden’. Maar inmiddels weten we: in de natuur kun je niets los van al het andere zien. In de miljoenen jaren van evolutie is er een ongelooflijk ingenieus systeem ontstaan van verbindingen en samenwerkingen, van processen die nauwkeurig op elkaar aansluiten. De bodemdiertjes die dode bladeren omzetten in vruchtbare aarde, waardoor de boom kan groeien en nieuw blad kan maken. Bladeren waarmee de boom zonnestralen omzet in glucose en zuurstof; de zuurstof waarmee wij onze longen vullen. De glucose in de wortels waar de schimmels van leven, die in ruil daarvoor de boom weer helpen met het halen van voedingsstoffen uit de bodem. De schimmels die tussen bomen signalen doorgeven. De bomen zelf die, als ze worden belaagd door rupsen, signalen uitzenden om zangvogels en wespen te lokken die die rupsen eten. Zonder dat wij het doorhebben, lopen overal onzichtbare lijntjes van processen die op elkaar inspelen.

Inzoomen en uitzoomen

Wie de aarde wil bestuderen en begrijpen, schrijft Li An Phoa in haar boek Drinkbare rivieren, zal ook naar de relaties van het geheel moeten kijken. Naar de aarde als één groot levend organisme, continu in ontwikkeling, in een alsmaar voortdurende evolutionaire dans. Om die dans te kunnen zien, moet je zowel uitzoomen als inzoomen. Twee jaar geleden liep ik voor Vandaag magazine op een zonnige en koude voorjaarsdag met Li An Phoa mee in Zeeland. Ze wees me op een grote wilg aan het water en vertelde me hoe de wilgenkatjes als eerste voeding dienen voor wilde bijen die in het voorjaar uit hun holletjes kruipen. Ik keek omhoog en zag ze opeens, die bijen. Ik hoorde ze zoemen. Door in te zoomen op die wilgenkatjes kreeg ik ineens een kijkje in de wereld waar ik tot dan toe ongemerkt aan voorbij was gelopen. Maar we zoomden ook uit. Gebruikt de boer gif, vertelde ze verder, dan vinden we dat gif in het stuifmeel van de wilgenkatjes. De bijen raken verzwakt door dat gif, en de vogels die de bijen als lekker maaltje uit de lucht happen, stapelen al die kleine beetjes gif op.

 

Wanneer één soort het moeilijk krijgt, kan dat zorgen voor een kettingreactie onder andere soorten.

Er missen steeds meer puzzelstukjes

We leven nu in een tijd waarin de natuur onmiskenbaar door mensen is beïnvloed. Dat gaat in zo’n snel tempo dat zij uit evenwicht raakt. Wanneer één soort het moeilijk krijgt, kan dat zorgen voor een kettingreactie onder andere soorten. Als een puzzel die langzaam maar zeker steeds meer puzzelstukjes mist. De plaag van de eikenprocessierups, doordat er niet genoeg natuurlijke vijanden zoals vleesmuizen, mezen en gaaswespen zijn. Of de bestuivende insecten, die door de klimaatverandering steeds vroeger actief worden, terwijl de planten waarvan zij afhankelijk zijn, nog niet zijn opgekomen. De vroege solitaire bijen die daardoor vruchteloos zoeken naar nectar en stuifmeel. Of neem het teveel aan stikstof in de lucht, de veelbesproken stikstofdepositie, die zorgt voor ontkalking van natuurgebieden. Het gebrek aan kalk in de natuur zorgt onder andere voor grote sterfte onder koolmezen, die kalk nodig hebben voor eitjes en vorming van hun skelet. “Het wordt steeds stiller op de Veluwe”, zei onderzoeker dr. Arnold van den Burg laatst in een uitzending van Vroege Vogels. “Het is niet vijf voor twaalf, het is al twee of drie uur.” Dit zijn maar een paar voorbeelden, van een inmiddels steeds langer wordende lijst van samenwerkingen die onder druk staan.

Alle ingrepen hebben effect

Als iemand veel weet van die voortdurende beweging, en hoeveel invloed mensen hebben, dan is het wel evolutiebioloog Menno Schilthuizen. Het is een enorm complex systeem, waar we nog maar een klein deel van begrijpen, zegt hij. “Wij mensen denken in oorzaak en gevolg: je doet iets en dan zie je het gevolg. Maar zo werkt de natuur niet. In de natuur kan een simpele ingreep vandaag, een effect hebben vele schakels later. Hij noemt een voorbeeld uit zijn boek ‘Waarom zijn er zoveel soorten’ over de import van twee Europese Boorvliegen in Noord-Amerika. De boorvliegen waren geïmporteerd om een andere exoot te bestrijden: gevlekt knopkruid. De larven van de vliegen leven in de bloemhoofdjes van het knopkruid. Maar wat bleek: de larven bleken ook een aantrekkelijke voedselbron voor de lokale hertmuizen. Het gevolg was dat gebieden met veel knopkruid ook rijk aan hertmuizen werden. En die dichte muizenpopulaties zorgde voor een toename van het Sin Nombre virus, dat een longziekte bij mensen veroorzaakt. Een onverwacht groot effect van een op het oog kleine ingreep. Menno: “Alle ingrepen hebben effect. Als er soorten verdwijnen, maar ook als we soorten uitzetten. En zelfs ecologen kunnen vaak niet voorzien wat de langetermijngevolgen zijn.”

Laten we beginnen met inzien dat we zélf onderdeel zijn van die mysterieuze dans

Durf toe te geven dat we veel nog niet weten

Hoe kunnen we een goede partner zijn in deze dans tussen levensvormen als we zoveel niet weten? Volgens Menno Schilthuizen is het belangrijk dat we erkennen dat we het niet beter weten dan de natuur. We mogen wel wat meer respect hebben voor die processen die gevormd zijn in die miljarden jaren dat er leven is op aarde. Kijken en proberen te begrijpen in plaats van ingrijpen. Gary Ferguron benadrukt in zijn boek dat we moeten durven toegeven dat er nog veel mysterie is. “Uiteraard kunnen we blijven analyseren en ontleden, en voorspellingen blijven doen. Maar dat alles komt in een beter perspectief te staan als we ons er werkelijk van bewust worden hoeveel mysterie er nog is. We denken vaak dat het in de wetenschap hoofdzakelijk over antwoorden gaat. Merkwaardig genoeg gaat de wetenschap van nu juist heel sterk over het leven met vragen.” En zegt hij, laten we beginnen met inzien dat we zélf onderdeel zijn van die mysterieuze dans. Een dans die hij omschrijft als ‘een duizeligmakende, dynamische wals met een spectaculair aantal verschillende menselijke en niet-menselijke danspartners’. Als we de natuur niet alleen zien als iets wat buiten onszelf plaatsvindt, maar als iets waar we onderdeel van zijn, verandert ons perspectief. We staan er niet buiten, we staan er middenin. Alles wat je doet en niet doet, heeft effect. En dat begint al in je eigen achtertuin.

Meer lezen

Drinkbare rivieren, Li An Phoa & Maarten van der Schaaf, Atlas Contact
Waarom zijn er zoveel soorten? En andere ecologische raadsels, Menno Schilthuizen, Atlas Contact
De acht grote lessen van de natuur, Gary Ferguson, Atlas Contact

Tekst Jocelyn de Kwant