Ineens even deel van het grotere geheel

Je deel voelen van iets groters of geraakt worden door onbevattelijke schoonheid. Transcendente ervaringen kunnen iedereen overvallen. Wat doen die ervaringen met ons?

Rondtrekkend door de VS kijk ik op een dag in de onmetelijke diepte van de Grand Canyon. Deze miljoenen jaren oude kloof strekt zich vele kilometers uit in de lengte en breedte. De omvang ervan overvalt me. Uit de afgrond kruipt een oorverdovende stilte op en in combinatie met het uitzicht is het ontzagwekkend. Prachtig en onverbiddelijk tegelijk. Na jaren kan ik me dat bijzondere moment aan de rand van het ravijn nog altijd herinneren. Met een schok werd ik onderdeel van mijn omgeving, een detail in een overdonderd schouwspel. Ik besefte: dit is de alledaagse werkelijkheid, waar ik ook ben. 

Minder ‘ik’

Belevingen die jezelf overstijgen, worden ook wel ervaringen van transcendentie genoemd. Je bent je minder bewust van je ‘ik’ en meer van je omgeving. Daardoor lijkt de denkbeeldige grens tussen jezelf en de buitenwereld op te lossen. Je hebt het gevoel dat er iets omvangrijkers bestaat.

Religieus of niet?

Transcendente ervaringen worden vaak in verband gebracht met religiositeit. Het grotere dat ons te boven gaat, zou verwijzen naar God of het goddelijke. Toch hang ik geen religie aan. En sinds de coronacrisis heb ik vaker het gevoel onderdeel te zijn van iets groters. Wanneer ik anderhalf meter afstand hou, sta ik even stil bij de invloed van mijn gedrag op anderen. Dan realiseer ik me hoe afhankelijk we zijn van elkaar. Zoals die blik op de Grand Canyon benadrukte dat we onderdeel zijn van een enorm decor, ‘de natuur’. Horen transcendente ervaringen niet gewoon bij het menselijk leven, ongeacht of je jezelf als religieus ziet?

Geloven hoeft niet

Ze komen volop voor volgens journalist en religiewetenschapper Koert van der Velde. Ook in onze samenleving waar traditionele religie is gemarginaliseerd. Hij nam die ervaringen onder de loep in zijn promotieonderzoek Flirten met God, en stelt dat we niet hoeven te geloven in een hogere macht om ze te hebben. De geboorte van je kind of een vallende ster kunnen je raken en daarnaast onbevattelijk zijn. Hoe is dit mogelijk, vraag je jezelf af. Van der Velde noemt het religiositeit wanneer we deze gevoelens bewust oproepen, bijvoorbeeld door rituelen. Een aanzet daartoe is een kaarsje branden om in gedachten even bij een ziek familielid te zijn. We proberen zo’n situatie dan vaak in een groter perspectief te plaatsen, wellicht door stil te staan bij onze broze gezondheid. Of je beluistert een liedje op YouTube, omdat die rake tekst precies aansluit bij hoe je je nu voelt. Zo blijven we op zoek naar transcendente ervaringen.

Een bron van inspiratie

Maar we krijgen ze niet op bestelling. En daarin lijkt een deel van hun kracht te liggen. Velen herkennen de verrassing of verwondering wanneer een vriend belt op het moment dat je aan hem denkt. Dit lijkt geen toeval te zijn en toch hebben we er geen verklaring voor. Het zijn aansprekende momenten die de grenzen van ons begrip overstijgen.
Michiel van Elk had ze op de fiets, hoog in de Zwitserse bergen. De vergezichten riepen bij hem ‘diepe gevoelens van schoonheid en verwondering’ op, nauwelijks in woorden te vatten. De neuropsycholoog onderzoekt aan de Universiteit van Amsterdam mechanismen achter deze gevoelens en mystieke ervaringen. Hij schreef er het boek Extase over. Imponerende natuur confronteert ons met iets dat groter is en ons voorstellingsvermogen overtreft. Van Elk gebruikt ‘ontzag’ voor het gevoel overdonderd te worden en ‘verwondering’ voor de verbazing over het onbevattelijke van de beleving. Deze emoties zouden de bron zijn waaruit de mens al eeuwen put voor inspiratie in religie, kunst en wetenschap.

De positieve effecten

Je moet wel durven opgaan in zo’n ontzagwekkende ervaring, ontdekten Van Elk en zijn collega’s. Ze lieten proefpersonen kijken naar filmpjes van indrukwekkende landschappen met meeslepende muziek. Deelnemers met de opdracht zich te ontspannen en over te geven, hadden een sterker gevoel van ontzag dan zij die gevraagd waren te letten op technische aspecten van het filmpje. Ook bleek de een gevoeliger voor de ervaring dan de ander.
Ontzag en verwondering maken bescheiden. Wanneer je beseft onderdeel te zijn van iets groters, vind je jezelf toch iets minder belangrijk. Ondoorgrondelijke ervaringen vertellen je ook hoe veel we nog niét weten. Deze inzichten kunnen ons leven beïnvloeden. Verschillende onderzoeken wijzen volgens Van Elk op een positief effect op onze fysieke en mentale gezondheid. Daarnaast zouden we aardiger zijn voor anderen, onder andere doordat we onszelf sterker met hen identificeren. Zoals we dat ook doen met onze fragiele omgeving, waardoor we er mogelijk voorzichtiger mee omgaan. We staan kortom meer open voor onze omgeving.

Dagelijkse routine doorbreken

Wanneer ik terugdenk aan dat uitzicht over de Grand Canyon, herinner ik me niet alleen prettige gevoelens. Vooral die gapende afgrond had iets dreigends. Het besef daarbij een miniem radertje te zijn, riep kwetsbaarheid op. Van Elk geeft aan dat onze interpretatie een rol speelt bij het positief of negatief ervaren van transcendentie. Dat onbehaaglijke gevoel had dus zomaar de overhand kunnen krijgen bij die schitterende kloof. Ervaringen van transcendentie zijn dan ook geen “koninklijke weg naar een gelukkig leven”, zegt hoogleraar Hans Alma. We kunnen ons beangstigend klein voelen door het grotere dat we niet onder controle hebben. Alma is bijzonder hoogleraar geestelijke zorg en religieus-humanistische zingeving aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Ze schreef onlangs het boek Het verlangen naar zin. Voor haar breken transcendente belevingen in op de vanzelfsprekende, vertrouwde routine van alledag. We kunnen zo een groter geheel ervaren in onze relaties met anderen, de natuur, de verbinding met een maatschappelijk ideaal of in iets dat ons heilig is. En ze zijn weggelegd voor iedereen.

Door corona stijgen we meer boven onszelf uit

“We leven doorgaans vooral vanuit onze behoeftes en angsten”, stelt Alma. “Wat past bij ons en kunnen we gebruiken, en wat vermijden we liever? Een transcendente ervaring tilt je uit je zelfbeslotenheid, waardoor je ziet dat de omgeving ook een eigen waarde heeft, los van jouw behoeftes.” Dit inzicht en het besef van je eigen en andermans kwetsbaarheid maken volgens Alma waardevolle relaties mogelijk. “Mensen beleven dit toch vaak als positief en verrijkend.” De coronacrisis, voor velen een periode van bezinning, lijkt bij te dragen aan het ervaren van transcendentie. Zo vertelde een man haar dat hij nu als buddy een dakloze ondersteunt in zijn buurt. Hij nam dat initiatief tot verbinding met een ander toen er tijd overbleef, doordat hij niet meer dagelijks in de file staat. 

Een universum te ontdekken

Aan de buitenwereld tonen we ons vaak zoals we graag gezien worden, zonder onze zwakheden, zegt Alma. “Dat kan een ontmoeting behoorlijk in de weg staan.” We laten dan misschien niet merken wat we écht vinden en voelen. Maar nu tilt de crisis ons uit die zelfbeslotenheid, zien we hoe kwetsbaar we zijn en hoe belangrijk het is elkaar bij te staan. Dat betekent volgens Alma niet dat we de ander met medelijden tot slachtoffer maken. Het gaat om herkenning van je eigen kwetsbaarheid en kracht in de ander, en daarin verbondenheid ervaren. “De zorg krijgt meer waardering als we onze kwetsbaarheid onder ogen durven zien. Wat we normaalgesproken afdoen als soft of inefficiënt, blijkt nu fundamenteel voor onze samenleving. Net als kunst of momenten van bezinning.”
Ineens beseffen dat er buiten je eigen beslommeringen nog een universum te ontdekken valt. Daarover gaan transcendente ervaringen, realiseer ik me. Maar dat ‘buiten’ is relatief. Als je goed kijkt, lopen er overal lijntjes, tussen jezelf en de wereld om je heen.

 

Tekst Jolanda Breur

Dit is een artikel uit VANDAAG magazine. Meer lezen over zingeving en levenskunst? 
Neem een abonnement. Slechts € 12,50 / 4 nummers!