‘De natuur is ook journalistiek interessant’

Tekst: Pam van der Veen
Fotografie: Annelien Nijland

Hoe meer NRC-journalist Wouter van Noort te weten komt over wetenschap en technologie, hoe opener hij staat tegenover de mystieke kanten van het leven. Steeds vaker schrijft hij over de relatie van de mens met de natuur en zijn verwondering daarover. Wat bracht hem op dat spoor, wat doet dat met zijn leven en hoe past een reis van vijf maanden met zijn gezin hierin?

Wie wil afspreken met Wouter van Noort, loopt grote kans om in de Kennemerduinen te belanden. “Gewoon om even een wandeling te maken, in plaats van in de zoveelste koffiebar te gaan zitten”, zegt de journalist voor NRC. Het is fijn om even uit de stadse omgeving weg te zijn, legt hij uit, maar lopen door het groen doet ook iets met je tijdsbeleving. “Ik las laatst in een onderzoek dat, als je mensen vraagt hoe lang ze in de natuur geweest zijn, ze die tijd vaak overschatten. Tijd in de natuur lijkt langzamer te gaan, en brengt ons meer in het nu en uit het denken over verleden en toekomst. En dat is goed voor je, aldus de onderzoekers. Het advies luidde dan ook: ga naar buiten, juist als je haast hebt.”

Uitzicht op een boom is helend

Het is een van de vele dingen over de natuur die Wouter de laatste jaren te weten is gekomen. En dan vooral over onze relatie met de natuur. Dat in het groen zijn bevorderlijk werkt voor mensen met een depressie. Dat alleen het uitzicht op een boom al helend kan zijn bij burn-out. Dat patiënten zelfs sneller van een operatie herstellen als je een natuurposter bij hun bed hangt. Wie luistert naar zijn bevindingen, begrijpt steeds beter waarom hij zo graag door deze duinen wandelt.

Toch is de natuur niet altijd zo’n grote inspiratiebron voor hem geweest. Wouter van Noort begon in 2008 met schrijven over technologie, die destijds als zeer beloftevol gezien werd; dé manier om de wereld beter te maken. “Tech-journalisten stonden letterlijk te juichen toen Steve Jobs met weer een nieuwe versie van de iPhone kwam”, herinnert hij zich. “Sociale media waren in opkomst en iedereen ging onwijs mee in het Connect the World-verhaal van Mark Zuckerberg. Zelf was ik aanvankelijk ook optimistisch, maar je kon wel zien hoe die droom in redelijk rap tempo ontspoorde. De belofte kwam niet uit, zeg maar. De manier waarop we technologie gebruiken, maakt juist veel dingen kapot.” Smartphoneverslaving, het commerciële kapen van onze aandacht, de handel in onze persoonlijke data, zorgwekkende algoritmes: hij was er op een gegeven moment wel klaar mee, zegt hij. “Om me daar de rest van mijn leven beroepsmatig mee bezig te houden, dat zag ik niet zitten. Dus toen was ik wel een beetje zoekende. Want waar moest ik dán over schrijven?”

‘‘Dat de Europese natuur in hoog tempo aan het veranderen is, drong tijdens die reis ten volle tot me door’’

Van speeltuin naar speeltuin

Die vraag viel samen met een toch al roerige periode in zijn leven. De coronapandemie brak uit, zijn moeder overleed, hij werd vader. “Het was echt een shift op veel fronten. Ik had tijd nodig om te soul searchen en ben met mijn gezin vijf maanden door Europa gaan reizen. Even trossen los.” Heilzaam, maar ook confronterend, merkte hij al snel. Reizen met kleine kinderen bleek niet bepaald één grote sabbatical te zijn. “In plaats van op een idyllische natuurvakantie waren we vaak ook op een tocht van speeltuin naar speeltuin. Ik vroeg me af: is dit het? Ik was even vergeten dat je jezelf natuurlijk ook meeneemt op zo’n reis. Ik liep tegen mijn eigen ongeduld aan, tegen mijn verwachtingen die natuurlijk anders waren dan de realiteit. Maar na een paar weken was ik geland en kon ik er echt van genieten.”

De reis was ook anderszins confronterend. Wouter en zijn gezin moesten twee keer snel verkassen vanwege bosbranden in Frankrijk, zagen de smeltende Alpengletsjers, reden door zwartgeblakerde Spaanse heuvels en kurkdroge gebieden waar de oogsten mislukt en de mensen weggetrokken waren. “Je weet wel dat het aan de hand is, maar om het met eigen ogen te zien, is toch andere koek. Dat de Europese natuur in hoog tempo aan het veranderen is, drong tijdens die reis ten volle tot me door. Net als het besef dat de natuur ook in journalistiek opzicht interessant is. En dat ik dáárover wilde gaan schrijven.”

Gefascineerd door wetenschappelijk inzichten

Verwondering speelt een belangrijke rol in zijn belangstelling voor de natuur, maar dan wel met de wetenschap als basis. Een ‘bomenknuffelaar’ is hij niet, benadrukt hij, maar hij is wel gefascineerd door de verschuivende inzichten op het gebied van natuurkunde, wiskunde, biologie en ecologie. Uit deze “harde” takken van wetenschap komen steeds vaker bevindingen voort die vroeger “zweverig” werden genoemd. Wouter: “Neem het onderzoek naar de intelligentie van schimmelnetwerken. Was je daar een paar decennia geleden over begonnen, dan werd je voor gek verklaard. Maar nu verschijnen er allerlei wetenschappelijke publicaties, en het dringt door tot de populaire cultuur dankzij Netflix-documentaires. Ook verschijnen er in gerenommeerde wetenschappelijke tijdschriften artikelen over planten die communiceren via verschillende zintuigen: ze waarschuwen elkaar met chemische stoffen voor gevaar, en maken geluid als ze stress hebben. Wat de vraag oproept of ze ook een bewustzijn hebben.”

Niet alleen de mens beschikt over een bewustzijn

Fascinerend, vindt hij, vooral omdat we altijd hebben aangenomen dat alleen de mens over een bewustzijn beschikt. Maar nieuwe studies suggereren het tegendeel. “Zelfs ongewervelde dieren blijken een bepaalde beleving van de wereld te hebben. Zo vertonen hommels gedrag dat bijna niet anders te interpreteren valt als spelen. Met balletjes, ogenschijnlijk gewoon voor de lol. Ze kunnen ook emotioneel reageren, geprikkeld of relaxed.”

Op allerlei wetenschappelijke gebieden gaan we anders denken over wat de natuur is, ziet Wouter, en over hoe het leven op de planeet precies werkt. Hij houdt even stil bij een boom om naar een geel organisme op de takken te wijzen. “Korstmos. Of eigenlijk een symbiose van een alg, een schimmel en soms een gist. Het groeit overal en wordt soms 10.000 jaar oud. Laatst was er een korstmos in het nieuws, die een tochtje op het internationale ruimtestation ISS had overleefd. Het is een supergeharde vorm van leven die op heel andere tijdschalen opereert dan wij en die bestaat bij de gratie van samenwerking.”

‘‘In de journalistiek benadrukken we altijd de sceptische kant; er gaat heel weinig aandacht uit naar het hoopvolle’’

Doodskisten van levende schimmels

Het zijn dit soort onderzoeken die hij graag deelt met zijn lezers, omdat ze hem inspireren. Ook geeft hij een podium aan berichten uit ‘de onderstroom’, zoals hij het noemt. Aan pioniers die werken aan een groenere, gezondere leefomgeving en een betere toekomst. Zoals de start-ups die de oesterriffen terugbrengen in de Noordzee, die doodskisten maken van levende schimmels of die met Earth Smiles – sneetjes in de bodem – een ecosysteem weer tot leven brengen. Het lijken vrij marginale ontwikkelingen in een wereld vol complexe crises, maar Wouter hecht er waarde aan ook het positieve te melden. “In de journalistiek benadrukken we altijd de sceptische kant; er gaat heel weinig aandacht uit naar het hoopvolle. Natuurlijk moet je heel realistisch zijn, maar voor mij persoonlijk zit er wel iets in dat woord ‘hoop’. Niet in de zin van ‘Alles komt goed’, want we naderen wel degelijk gevaarlijke kantelpunten als het om natuur en klimaat gaat. Maar ik denk wel dat er een ander, constructiever journalistiek geluid mogelijk is.” En dus richt hij zijn schijnwerper graag op positieve ontwikkelingen die ook iets van handelingsperspectief bieden. “Dat is voor mij ook wel een beetje een manier om sane te blijven. Geloven dat er uitwegen zijn, zoals de supersnelle opkomst van schone energiebronnen. En dat we niet alleen de natuur zelf, maar ook onze breuk met de natuur kunnen herstellen.”

‘‘Er is een scheiding gekomen tussen ons mensen en de rest van de planeet, alsof wij erboven staan in plaats van er deel van uitmaken’’

Kaal beeld van de wereld

Want het is die breuk die de oorzaak is van veel ellende, aldus Wouter. Dat we de natuur zijn gaan ontleden en beheersen, heeft ons veel opgeleverd. We zijn ziektes gaan begrijpen, voedsel gaan verbouwen, het weer gaan voorspellen. Maar er is ook een scheiding gekomen tussen ons mensen en de rest van de planeet, alsof wij erboven staan in plaats van er deel van uitmaken. “Er is een heel rationeel, analytisch beeld ontstaan van hoe de wereld in elkaar zit. Maar het is ook een kaal beeld, dat het gevoel van zingeving in de weg kan staan. Het is fijn dat we onszelf hebben bevrijd van allerlei religieuze dogma’s, maar daarmee is ook veel houvast en ritueel verdwenen. We hebben het kind een beetje met het badwater weggegooid.”

In een zingevingscrisis

Dat gebrek aan zingeving merkt hij ook bij zichzelf. Hij komt uit een wetenschappelijk nest, met een vader die werkte als biochemicus en onderzoek deed naar MS. “Hij heeft mij echt liefde voor de wetenschap bijgebracht. Hij gaf me natuurboeken, leerde me naar schelpen en fossielen zoeken en liet me The God Delusion lezen. Daarin betoogt Richard Dawkins dat het bestaan van god niet wordt ondersteund door bewijs, dat religie een illusie is en zelfs potentieel schadelijk kan zijn.” Een echte bèta-opvoeding dus, met weinig ruimte voor de meer ‘spirituele’ kanten van het leven. En juist daar liep Wouter een paar jaar geleden tegenaan. “Ik denk dat ik tijdens covid wel een beetje een zingevingscrisis had, ja. Het stervensproces van mijn moeder was heel geïsoleerd door de lockdown, ik voelde me gedeprimeerd, twijfelde over mijn werk als journalist. Vader worden was weliswaar een mooie bron van zingeving – en ook van slaapgebrek trouwens, haha – maar verder wist ik niet goed waaraan ik me wilde of kon verbinden. Er stond veel op losse schroeven.”

‘‘Ik zou mensen willen uitnodigen om te praten vanuit een vraagteken, niet vanuit een uitroepteken’’

Brug tussen wetenschap en zingeving

De zoektocht die volgde was spannend, soms eng. Hij maakte zich los van het tot dan toe bewandelde pad, voelde zich op drift en kwetsbaar. Maar zijn sabbatical heeft hem nieuwe richting gegeven. Zowel in de krant als in zijn nieuwsbrief en podcast Future Affairs deelt hij nieuwe inzichten over klimaat, technologie en bewustzijn, waarbij hij een brug wil slaan tussen wetenschap en zingeving. “Het liefst zou ik de mensen die al decennia roepen dat bomen intelligentie hebben willen verbinden met de meer rationele wereld waarin ik werk. Bijdragen aan een maatschappelijk gesprek waarin niet steeds de verschillen worden uitvergroot, maar waar mensen worden uitgenodigd eens naar elkaar te luisteren. Om te praten vanuit een vraagteken, niet vanuit een uitroepteken.”