Optimisme in tijden van pessimisme

De wereld staat in brand. Problemen stapelen zich op en de hoop is soms ver te zoeken. Kan optimisme ons redden of is het naïef en niet meer dan logisch dat we pessimistisch zijn? Otje van der Lelij gaat op onderzoek uit.

Het voelt soms alsof de wereld op instorten staat. Er woeden verschrikkelijke oorlogen. De democratie staat wereldwijd steeds meer onder druk. En dan is er natuurlijk het klimaatprobleem, dat als een grote donkere wolk altijd aanwezig is. We beginnen nu ook echt te voelen en te merken dat het warmer wordt. Als ik alarmerende krantenkoppen lees, kan het me echt aanvliegen. Tegelijk zie ik mensen gewoon op dezelfde voet doorgaan met consumeren. En ik snap het ook wel; wat kun je ook doen als individu? Toch maakt die pessimistische gedachte me opstandig. Kom op, we kunnen heel veel, en als consument heb je veel invloed. Als wij andere keuzes maken, verandert de wereld met ons mee. We hebben de plicht om een beetje optimistisch te zijn, want anders vervallen we in apathie en onverschilligheid. Is een optimistisch toekomstperspectief naïef of is het juist wat we nodig hebben?

Machteloosheid vervangen

Psycholoog en mindfulnesstrainer Rob Brandsma heeft een training ontwikkeld die inhaakt op dit thema: Mindfulness voor de wereld waarin je leert om machteloosheid te vervangen door hoop en een bijdrage die bij jou past. Brandsma vraagt zich af of optimisme wel het juiste woord is. “Optimisme is voor veel mensen een emotionele schuilplaats. Zo van, ach het komt allemaal wel goed met de wereld. We hebben al voor zoveel uitdagingen gestaan en zijn die ook te boven gekomen. Dat neemt een stuk engagement weg. We sussen onszelf in slaap. En dat is niet wat deze tijd nodig heeft. Dit probleem zou weleens veel complexer kunnen zijn dan problemen uit het verleden.”

Realistische hoop helpt

Pessimisme is volgens Brandsma ook niet de juiste houding. “Optimisme en pessimisme gaan er allebei van uit dat de toekomst vaststaat: het komt wel goed of we gaan ten onder. Het ontslaat je allebei van een poging om iets te doen. Ik vind dat we zeker positieve energie kunnen gebruiken, maar ik wil dat liever koppelen aan het begrip realistische hoop. Dat begint ermee dat je de realiteit onder ogen ziet en niet langer wegkijkt voor de problemen en dat je vanuit dat punt je verantwoordelijkheid neemt. Waar het naartoe gaat, weten we niet – de toekomst is nog niet geschreven. Maar met alle inzet die we plegen, vergroten we de kans op een goede afloop. Een houding die daarop aansluit is: doe wat jou het beste lijkt om bij te dragen aan een betere wereld, en dat is voor jou genoeg. Vergeet daarbij ook niet om regelmatig terug te schakelen naar het alledaagse: een natuurwandeling, een spelletje met je kind. Dat neemt een stuk onrust weg.”

‘Optimisme en pessimisme gaan er allebei van uit dat de toekomst vaststaat: het komt wel goed of we gaan ten onder’

- Rob Brandsma

Optimisme is een morele plicht

Ook Edwin de Wit, geestelijk verzorger, is met het thema bezig, schrijft hij in een column op apgen.nl (Wat niet is kan nog dromen). Als hij naar zijn kleindochter kijkt, voelt hij zoveel liefde dat hij haar wil beschermen. Maar hoe geef je daar vorm aan in deze ingewikkelde tijd? Hij verwijst naar de filosoof Karl Popper, die optimisme een morele plicht vindt. “De toekomst hangt af wat van wij doen”, zei Popper in een interview. “Wij dragen alle verantwoordelijkheid. Dus het is onze plicht, niet om het kwaad te voorspellen, maar om te vechten voor een betere wereld.”

In een cynische bui vindt De Wit het soms lastig, merkt hij, om te geloven in een menselijke en liefdevolle wereld. ‘Of zou mijn cynisme een hardnekkige vorm van luiheid kunnen zijn’, vraagt hij zich af. ‘Het ontslaat me er in ieder geval van om iets te doen en een poging te wagen.’ Als De Wit zijn geloof kwijt is, zijn het vaak anderen die hem weer laten dromen. ‘Mensen die zeggen: “En toch moeten we het erop wagen. Zullen we samengaan? Laten we kijken wie nog meer in beweging kunnen krijgen. Er gebeuren ook hoopvolle dingen, hoor. Kijk maar eens goed. Laten we daar inspiratie uit putten.”’ Misschien gaat het daar wel om, denkt De Wit. ‘Om het beginnen, om het proberen, om de poging. Gewoon omdat het de moeite waard is.’

Het gaat de goede kant op

Het is te simpel om mensen in te delen in pessimisten en optimisten vindt de Vlaamse psychiater en zenboeddhist Edel Maex, auteur van Het kan anders. “Maar het is interessant om erover na te denken.” Zelf is Maex meer geneigd tot optimisme. “Het enige wat ik kan doen, is kijken hoe we het er tot dusver van af hebben gebracht als mensheid. En dan is de balans zonder meer positief. Als je de toekomst projecteert op het verleden, dan gaat het de goede kant op. We hebben al vele crisissen overleefd en op talloze vlakken vooruitgang geboekt.” Maar een toekomstprojectie is natuurlijk ook riskant. Je kent het mopje van de man die van het dak wilde springen, de trap opklom en ter hoogte van de derde verdieping door het raam riep: “Tot dusver gaat alles goed.” De vraag is: komt er ooit een crisis die de mens niet meer de baas zal kunnen? Maex vraagt het zich af: “Het klimaatprobleem is dan wel erg zorgelijk.” Toch kiest hij voor optimisme, “weliswaar in het besef dat we veel werk aan de winkel hebben. Vanzelf zal het niet gaan, vanzelf worden de dingen niet beter. Ik hou van de uitspraak van de Franse boeddhistische monnik Mathhieu Ricard: ‘Il est trop tard pour être pessimiste’. Het is te laat om pessimistisch te zijn.”

‘Een beetje pessimisme is niet slecht. Waarom? Omdat het ons wakker houdt en alert maakt’

- Elif Shafak

Zo houd je moed

Te veel pessimisme leidt volgens Elif Shafak, een Booker Prize genomineerde schrijver, tot apathie, verlamming, onverschilligheid en daarmee tot barbaarsheid. In haar essay Zo houd je moed in een tijd van verdeeldheid overdenkt Shafak het pessimistische tijdperk waarin we leven. “Een beetje pessimisme is niet slecht. Waarom? Omdat het ons wakker houdt en alert maakt. Het maakt ons bewust van wat er gaande is in de wereld. Dus in die zin heb ik een positieve kijk op pessimisme”, vertelt Elif Shafak in haar podcast Say your word. “Maar in ons hart moeten we optimistisch en hoopvol blijven. De manier waarop we dat kunnen doen, is door ons met anderen en onszelf te verbinden.”

Praten én luisteren

We moeten in gesprek blijven met elkaar, vindt Shafak. In praten schuilt de oplossing. Praten over wat er gebeurt, maar ook luisteren naar de ander, ook al houdt iemand er een andere mening op na. We moeten voorbij religieuze, etnische en politieke grenzen durven kijken. We moeten ons niet afsluiten voor de ander. “Hoe meer mensen zich gehoord en verbonden voelen, hoe meer betrokkenheid er zal zijn en hoe meer kans dat we nieuwe systemen zullen ontwikkelen en een nieuwe samenleving neerzetten. Ook moeten we ons verbinden met de natuur en onze planeet, ons enige huis. We zijn niet superieur aan de natuur, maar een klein onderdeel van een ecosysteem. Als we het ecosysteem vernietigen, dan vernietigen we onszelf.”

Ze vat het graag als volgt samen: Je hoofd mag best pessimistisch zijn, zolang je hart maar optimistisch is. “We hebben niet de luxe om niet betrokken te zijn. Als we gevoelloos en onverschillig worden en niet meer geven om elkaars verhalen, dan wordt het een hele moeilijke wereld om in te leven. Laten we optimisme en pessimisme samen vieren.”

---

Tekst: Otje van der Lelij