Over de grenzen van vrijheid

Vrijheid is bijna synoniem aan Nederland. Even slikken dus toen corona z’n intrede deed. De coronaregels beperken onze vrijheid. Of niet? Journalist Jolanda Breur onderzocht ons grootste goed. 

Nog nooit waren velen van ons zó beperkt in hun bewegingsvrijheid als tijdens de coronauitbraak. Juist in het jaar dat we 75 jaar vrijheid vieren vanwege het einde van de Tweede Wereldoorlog, zijn we wereldwijd aan huis gekluisterd. Dat roept bij ouderen die de jaren 40-45 bewust meemaakten, soms angstige gevoelens op. Zij herinneren zich een avondklok en mensen die langdurig ondergedoken zaten of op transport werden gesteld. Misschien waren ze wel één van hen. 

Wat is vrijheid?  
Het merendeel van de Nederlandse bevolking kan of kon zich nauwelijks voorstellen hoe het is om langdurig van fysieke vrijheid te worden beroofd. Wellicht dachten we bij het begrip ‘vrijheid’ daarom eerder aan gevrijwaard zijn van subtielere begrenzingen dan grove, lijfelijke beperkingen. Zo noemen de Ambassadeurs van de Vrijheid, wanneer hun naar de betekenis van vrijheid wordt gevraagd, onder meer: ‘jezelf kunnen zijn rekening houdend met de ander’. Ambassadeur en zangeres Roxeanne Hazes voelt zich vrij wanneer ze zich kwetsbaar opstelt naar haar publiek. Volgens muziektrio Kris Kross gaat onvrijheid niet alleen over oorlog, maar ook over censuur. En voor rapper Snelle die vroeger werd gepest, betekent vrijheid dat je mensen in hun waarde laat. 

We ontwikkelen samen grenzen  
Waar liggen de grenzen van vrijheid? In brede zin kunnen we vrijheid opvatten als ‘de ruimte voelen om te doen en te laten wat we willen’. Discussies ontstaan vaak over het innemen van die ruimte. Waar liggen de grenzen als we ons fysiek of verbaal uitdrukken? En waar zijn die grenzen voor anderen wanneer ze aan onze ruimte morrelen? De antwoorden op deze vragen zijn niet in steen gebeiteld. We zijn altijd afhankelijk van de wereld om ons heen. Vrijheid kun je niet opeisen, waarschuwt Harry Brandsma,  theatermaker en gevangenispredikant in ruste. Tussen jezelf en de ander zit een grens die je niet eenzijdig bepaalt. We ontwikkelen die grens samen, in de omgang met elkaar. Brandsma: “Bekijk dat contact eens als een dans. Om goed te leren dansen heb je regels nodig.” De dans staat voor vrijheid, de regels kun je zien als afspraken die we met de ander maken om lekker samen te kunnen dansen. We hebben dus enige onvrijheid nodig om vrijheid te kunnen ervaren. Het is een voortdurend proces dat ons verandert, we zijn geen statisch geheel. Het maakt vrijheid tot een voortdurende wisselwerking tussen jezelf en je omgeving. Het vraagt een steeds opnieuw afstemmen en daarvoor moet je ook met een afstandje naar jezelf kunnen kijken. Alleen zo heb je oog voor de context van je eigen gedrag. 

Je eigen perspectief overstijgen 
Wanneer ik me verontwaardigd voel, heb ik niet direct begrip voor de situatie of voor de persoon die dat bij mij teweegbrengt. Dat komt vaak pas later, als er ruimte is ontstaan in fysieke zin of door de verstreken tijd. Dan krijg ik een beter beeld van mijn eigen rol. Juist in deze zelfbeschouwing zit onze vrijheid, volgens Harry Brandsma. “Het is een menselijke eigenschap die we kunnen trainen.” Hij maakte theater met onder meer gedetineerden in Noord-Ierland en Zuid-Afrika. Op het podium en aan de hand van Bijbelverhalen liet hij de gedetineerden naar hun eigen situatie kijken. Een verhaal als metafoor voor onze eigen ervaringen leert ons er van een afstand naar te kijken. Zo krijgen we zicht op het grotere geheel. Je overstijgt dan je eigen, vaak beperkte perspectief. 

Maak geen strikte plannen 
Soms creëren we zelf onvrijheid door ons vast te bijten in verlangens en dromen. “Het leven loopt altijd anders dan je denkt”, zegt Harry Brandsma. “Het besef van voorlopigheid en ‘onmaakbaarheid’ geeft eveneens vrijheid.” Brandsma’s uitspraken liggen in lijn met de denkbeelden van oude Chinese filosofen als Confunius en Mencius. Harvard hoogleraar Chinese geschiedenis Michael Puett schrijft erover: ‘Voel je niet onder druk gezet om strikte plannen te maken voor de persoon die je nu en in de verre toekomst denkt te zijn. Hierdoor perk je jezelf alleen maar in. Blijf in plaats daarvan leven voor de onbekende persoon waarin je langzaam aan blijft veranderen; houd je mogelijkheden open.’ 

De juiste vragen stellen 
We worden in ieder geval vrij en met gelijke rechten geboren. Tenminste, zo luidt artikel 1 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Die rechten zijn eigenlijk vrijheden. Zo ben je vrij om jouw leven naar eigen keus in te richten, je kiest bijvoorbeeld je eigen vrienden. Maar die rechten betekenen ook vrij zijn van dwang. De overheid mag onze vrijheden beperken als daarvoor een goede reden is en het ook is verankerd in de wet. Dat kan knellen, volgens Ben Loth, begeleider van Amnesty mensenrechtendialogen. De coronamaatregelen dammen niet alleen onze fysieke vrijheid in, maar ook vrijheden als het recht op onderwijs en mogelijk privacy. Mensen zijn in deze tijd snel geneigd voor hun gezondheid te kiezen, boven bijvoorbeeld het recht op privacy. “De één bezweert zijn angst voor corona met een rotsvast vertrouwen in de techniek, de ander twijfelt,” aldus Loth. Een goede afweging vergt bewustzijn van een probleem en de vaardigheid om de juiste vragen te stellen bij de informatie die je hebt. De uitkomst staat hoe dan ook nooit vast. Ondanks twijfel over de veiligheid van mijn persoonsgegevens, kan ik morgen toch besluiten dat er een corona-app moet komen. Beter iets dan niets. En zo blijven we afstemmen. 

Vrijheid is hier zelfs in coronatijd alomtegenwoordig 
Onvrijheid in de Tweede Wereldoorlog ging natuurlijk niet alleen over rigoureuze inperkingen van persoonlijke bewegingsruimte. Levens zijn gegeven voor onder meer een vrije pers. Maar ook nu wonen in Nederland jonge mensen van wie de vrijheid werd beknot. Zo brachten de vijftienjarige Xalil Kasem en zijn zusje Lean van tien hun vroege kindertijd door in het zwaar geteisterde Syrië en kwamen ze drie jaar lang nauwelijks buiten. Naast hun verhaal is op vrijheid.nl te lezen hoe de moeder van Lawi Kader (8) Irak ontvluchtte voor dictator Saddam Hoessein. Voor Lawi is vrijheid ‘veilig buiten spelen zonder oorlog’. Voor de elfjarige Michael Schmidt is vrijheid ‘kunnen kiezen waar je woont’. Hij woont met zijn familie in een woonwagenkamp en bezocht Auschwitz, waar zijn betovergrootouders zijn omgekomen. Deze getuigenissen maken indruk, zeker als je in vrede en voorspoed bent opgegroeid. Dan blijkt vrijheid zelfs in coronatijd plotseling heel concreet en alomtegenwoordig. De verhalen doen je beseffen: 75 jaar vrijheid is een enorm, nauwelijks te onderschatten cadeau. 

Dit is een  artikel  uit VANDAAG magazine. 
Meer lezen over zingeving en levenskunst?   Neem een abonnement. Slechts € 12,50 / 4 nummers! 

Tekst: Jolanda Breur