Schaamte is als smeerolie in het sociale contact

 

Het is het nare gevoel dat je overvalt als je denkt dat anderen jou of je gedrag afkeuren en dat ze nog gelijk hebben ook: wat ben ik toch een kluns, sufferd of bitch. Toch zouden we niet zonder schaamte kunnen. Wanneer generen we ons en vooral: waarom?

Met wat bravoure ging ik tijdens de eerste golf met mondkapje de supermarkt in, toen het gros van de mensen dat nog niet deed. Mensen keken naar me zoals ik vroeger naar Chinese toeristen keek: ‘Wat apart om een mondkapje te dragen.’ Ik werd er ongemakkelijk van: ben ik nou overdreven voorzichtig? Tijdens de tweede golf was ik mijn mondkapje een keer vergeten, maar ik ging toch de winkel in. Nu was ik wéér de uitzondering. Mensen keken me met opgetrokken wenkbrauwen na. Ik schaamde me kapot; de ic’s lagen vol en ik deed alsof er niks aan de hand was. Het liefst wilde ik heel hard door de supermarkt schreeuwen: ‘Normaal houd ik me wel aan de regels hoor. En trouwens: ik heb geen klachten.’ Maar ik zag al helemaal voor me hoe de bewaker mij de supermarkt uit begeleidde. Ik hield mijn mond en verstopte me achter mijn sjaal. Wat veroorzaakt schaamte nou eigenlijk? En zit er ook een goede kant aan? 

Het gevoel niet goed genoeg te zijn

“Wie zich schaamt, voelt zich slecht over wie hij is”, legt Frans Schalkwijk, psychotherapeut en auteur van Onvolmaakt Tevreden uit. Een presentatie die mislukt, een verkeerd grapje over de mail, een lichaam dat niet voldoet aan het schoonheidsideaal. Het kan allemaal leiden tot schaamte: het gevoel dat je in de ogen van anderen niet goed genoeg bent en dat je vindt dat ze daarin nog gelijk hebben ook.
Schaamte wordt nogal eens verward met schuldgevoel en gêne. Gêne is het meest mild, vaak zelfs grappig en heel normaal (struikelen, niezen in je mondkapje). Het verschil tussen schaamte en schuldgevoel kan het best worden uitgelegd als het verschil tussen ‘ik ben slecht’ (schaamte) en ‘ik heb iets slechts gedaan’ (schuld). Door die bril gezien ervoer ik in de supermarkt inderdaad schaamte; ik keurde mezelf af.

Je omgeving keurt bepaalt gedrag af

“Schaamte ontstaat als je jezelf evalueert”, gaat Schalkwijk verder. “Als je oordeel hard uitpakt (wat ben ik toch dom/onhandig/onaardig), dan is je innerlijke criticus actief geworden en komt er een waarschuwingssignaal vol in je bewustzijn: ‘Pas op! Is dit wie je wilt zijn of wat je wilt doen?’ Op die momenten ervaar je schuldgevoel of schaamte.”
Volgens hoogleraar psychologie Brené Brown kun je schaamte niet los zien van de omgeving waarin je woont. “Je gaat je pas schamen als je denkt dat je omgeving bepaald gedrag afkeurt of minderwaardig vindt.” In kringen waarin het een zonde is om seks te hebben voor het huwelijk, zullen pubers zich eerder schamen voor een one night stand, dan in kringen waarin dat geaccepteerd is. En in milieubewuste kringen zullen mensen meer last hebben van vliegschaamte, vleesschaamte en ‘meer-dan-twee-kinderenschaamte’ dan in kringen waarin goed zijn voor het milieu een minder grote rol speelt.

 

 

Schaamte heeft een signaalfunctie

“Milde schaamte kan geen kwaad”, zegt Schalkwijk. “Sterker nog: het zou raar zijn als je het nooit zou ervaren. Als jij al append tegen iemand oploopt, dan kan de schaamte hierover ervoor zorgen dat je je excuses aanbiedt: ‘Sorry, mijn fout.’ En als je per ongeluk iemand beledigt, dan zorgt het ongemakkelijke gevoel ervoor dat je je de volgende keer vriendelijk opstelt. In die zin werken schaamtegevoelens als smeerolie in het sociale contact.” Psychiater Louis Tas (1920-2011), die zich in het onderwerp verdiepte, noemde het de sociale radar van de mens. “Het is de emotie die ons vertelt dat er andere mensen zijn die iets van ons vinden, dat we gezíen worden.” Volgens Tas heeft schaamte een signaalfunctie; het spoort je aan om je anders te gaan gedragen. Als jij met de directeur in de lift staat en je doet te vriendschappelijk, dan voel je dat meteen. Je opgelaten gevoel maakt dat je je opstelt op een manier die wél gepast is.

Je innerlijke criticus

Het moet echter niet je leven gaan beheersen. Of zoals de Engelse filosoof Julian Baggini het treffend verwoordde: ‘Schaamte en schuld zijn net als regenbuien: of hun aanwezigheid goed is, hangt af van waar en in welke mate de buien vallen’. “Als je blijft hangen in gepieker over wie je bent, dan ga je daar op den duur aan onderdoor”, zegt Schalkwijk. “Ongeacht hoe je leven objectief gezien verloopt, als je innerlijke criticus steeds gefocust is op wat er niet goed aan je is, tast dat je fundament aan. Je schaamt je niet alleen voor wie je bent, maar waarschijnlijk ook nog voor het feit dat je je zo schaamt.” Je bent dan je eigen grootste vijand.

Hoe beter om te gaan met schaamte?

Wat maakt dat het schaamte je niet belemmert maar juist verder helpt? Allereerst mag je accepteren dat negatieve gevoelens bij het leven horen. Schalkwijk: ”Je bent nu eenmaal een mens, en mensen doen, voelen en fantaseren soms dingen waar ze niet trots op zijn. Het is een fout om te denken dat een schaamtevolle gebeurtenis alles over jou zegt. Je bent misschien niet zo sociaalvaardig, maar dat betekent nog niet dat je geen plaats mag hebben.” Deze milde correctie moet je heel vaak maken, totdat het een automatisme is. Wat geef ik mezelf nou weer op mijn duvel? Is wat er is gebeurd écht zo’n ramp? Ja, ik schiet even tekort, maar tast dat ook al het goede dat ik in me heb aan?
Volgens Schalkwijk zou je ook over jezelf kunnen nadenken als gefascineerde en welwillende onderzoeker: ‘Wat apart dat ik me zo geneer voor die opmerking. Ik weet zeker dat er geen ramp is gebeurd, dus wat is het in mij dat ik er toch zo mee bezig blijf?’ Zo’n houding biedt veel meer mogelijkheden voor verandering dan jezelf uit schaamte op je duvel geven: ‘Sufferd, onzeker mens. Doe toch eens je mond open.’

Wees er open over

‘Schaamte verliest ook aan kracht als je erover praat,’ aldus Brené Brown in haar boek De moed van imperfectie. ‘Wanneer er iets beschamends gebeurt en we houden het binnen, dan gaat het woekeren en groeien. Het gaat aan ons vreten. Wees er open over en het gevoel wordt minder. Bovendien laat je zien dat je iemand vertrouwt. En nodig je de ander uit hetzelfde te doen. Zo vergroot je de verbondenheid die mensen met schaamte juist zo missen.’

Dat was ook wat ik zelf deed. Na het mondkapjesincident belde ik een vriendin. Ik vertelde dat ik mijn mondkapje was vergeten en de supermarkt werd uitgekeken. “Waarom bén je niet gaan schreeuwen”, grapte mijn vriendin. “Dat had ik weleens willen zien.” Maar daarna zei ze: “Ach joh, je hebt twee jonge kinderen, een drukke baan, en dan moet je ook nog boodschappen doen. Het is begrijpelijk dat je een keer iets vergeet. We hebben allemaal weleens zoiets meegemaakt. Laatst wilde ik iemand spontaan omhelzen; ze sprong drie meter achteruit. Ik kon wel door de grond zakken.”
De opbeurende woorden van mijn vriendin waren precies wat ik nodig had. Mijn schaamte (wat ben ik toch stom) veranderde in iets waar ik mee om kon gaan (dat was niet zo handig, maar ja, ik ben ook maar een mens).

 

 

Tekst Otje van der Lelij

Dit is een artikel uit het lentenummer van VANDAAG magazine.
Meer lezen over zingeving en levenskunst?  Neem een abonnement. Slechts € 12,50 / 4 nummers!