‘Uitgesloten worden is heftig, op welk gebied dan ook’

Zoë Papaikonomou is er luchtig en nuchter over. Ja, er is nog een hoop werk te doen om Nederland gelijkwaardiger te krijgen. "Maar ik ben een optimist. Ik zie ook vooruitgang." 

Ze is een prominente stem in het gesprek over diversiteitsvraagstukken in Nederland. Enkele jaren geleden schreef ze samen met onderzoeker Annebregt Dijkman het boek Heb je een boze moslim voor mij? over de soms lastige zoektocht op mediaredacties naar een meer diverse samenstelling. Ook schreef ze met GroenLinks-Kamerlid Kauthar Bouchallikht het boek De inclusiemarathon waarin ze in gesprek gaan met diversiteitsprofessionals die binnen hun organisaties de cultuur proberen te veranderen. Het boek is bekroond tot Managementboek van het jaar 2022. “En die titel kozen we niet voor niets”, zegt ze op het zonovergoten terras in Amsterdam-Oost. “Het is inderdaad nog een marathon die we moeten afleggen.” 

Ga jij de uitdaging aan? Op 9 november gaat presentator en journalist Tim de Wit met Zoë Papaikonomou in gesprek over diversiteit en inclusie. Jij kunt daarbij zijn! Deze avond daagt Zoë je uit in de spiegel te kijken en je eigen opvattingen onder de loep te nemen. Kom ook en laat je inspireren om bij te dragen aan gelijkwaardigheid. Ga naar iederal.nl/zoe

Biculturele Nederlander

Het begon bij haar al op jonge leeftijd. Ze verhuisde op haar derde naar Amsterdam-Noord, toen haar Griekse vader en Nederlandse moeder uit elkaar gingen. Ze rooide het als gezin met weinig middelen in een wijk waar ze met haar broers en zus een van de zeldzame biculturele Nederlanders was. Ze kwam daardoor al jong in aanraking met uitsluiting vanwege haar afkomst en met oordelen over het opgroeien in de bijstand. “Uitgesloten worden is heftig, op welk gebied dan ook. Zeker als kind, als je niet begrijpt waarom mensen je als anders zien. Ik kreeg bijvoorbeeld veel vragen over mijn ‘moeilijke’ naam en mijn afkomst. Vooral dat laatste is best pijnlijk wanneer je ouders net uit elkaar zijn en mensen daarbij allerlei privévragen stellen of de scheiding gelijk wegzetten als ‘cultuurverschil’ en ‘zie je wel’. Als je uiterlijk of je naam niet tot de norm behoort, voelen mensen een vrijbrief om alles aan je te vragen.”

Zoë Papaikonomou (1982) is schrijver en onderzoeksjournalist. Haar werk is gericht op diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid. Zoë is co-auteur van de boeken: Heb je een boze moslim voor mij? over inclusieve journalistiek en De inclusiemarathon over diversiteit bij organisaties. Met One’sy Muller maakt ze de Bonte Was Podcast over wat opvalt in de Nederlandse media qua diversiteit en inclusie.

Culturele diversiteit

Ze herinnert zich nog het begin van haar journalistieke carrière bij de Amsterdamse stadszender AT5. “Ik wilde in de journalistiek werken, omdat ik veel verhalen miste die ik om me heen zag of zelf had meegemaakt. Ik wist door het gebrek aan die verhalen wel dat redacties vrij homogeen moesten zijn, maar dat de redactie van AT5 zo wit was, overviel me alsnog. In een stad waar meer dan de helft van de Amsterdammers een migratieachtergrond heeft. Op een van mijn eerste stagedagen liep ik mee met een verslaggever voor een item in Osdorp, waarvoor hij alleen witte mensen interviewde. Mensen zoals hijzelf. Terwijl Osdorp qua culturele diversiteit een zeer diverse gemeenschap is, iets waar je in het item niets van terugzag. Let wel, dit was 2005, een tijd waarin dit onderwerp nog veel minder ter sprake kwam. En dit was echt een sympathieke collega. Hij was zich er op dat moment niet bewust van hoe raar dat eigenlijk was.”

‘Mensen denken vaak dat diversiteit
over de ander gaat. Nee, juist niet.
Het gaat over ons allemaal’

Iedereen mag het feestje organiseren

Streven naar meer diversiteit werd het thema dat ze met beide handen aangreep. “Ik ging de journalistiek in, omdat ik verhalen wilde vertellen. Maar diversiteit, inclusiviteit, gelijkwaardigheid, daar wilde ik me echt voor inzetten.” Diversiteit. Inclusiviteit. Gelijkwaardigheid. Het zijn termen waar we tegenwoordig op allerlei manieren mee om de oren worden geslagen. Of het nu op de werkvloer is, op de sportvereniging of in programma’s op televisie. Er is de afgelopen jaren een enorme beweging op gang gekomen die meer bewustzijn wil creëren over deze begrippen in en om ons heen. Maar waar staan ze voor? Wat voor betekenis geeft Zoë ze zelf? “Je moet weten, het zijn termen die overgewaaid zijn uit de Verenigde Staten. Ze komen oorspronkelijk uit de burgerrechtenbeweging in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. De tijd ook van de feministische golf die er heel stevig in ging en met veel actievoeren iets wilde bereiken. Zij eisten evenredige vertegenwoordiging in besturen, op hoge posities. In de ideale diverse en inclusieve wereld mag iedereen niet alleen op hetzelfde feestje komen, maar gaat het veel verder. Diversiteit is dat iedereen op het feestje mag komen. Inclusie is dat ook iedereen mee mag dansen. Zo omschrijft de Amerikaanse diversiteitsprofessional Vernā Myers het. En gelijkwaardigheid is dat iedereen ook DJ kan zijn, de drank uitkiest, de locatie. Het feestje organiseert. Daar moeten we uiteindelijk naartoe.”

Het moet wel gezellig blijven

Bedrijven worstelden: aan de ene kant zagen ze in dat ze moesten inspelen op de diverse samenleving, aan de andere kant wilden ze hun macht niet uit handen geven. Ze wilden het liefst dat alles hetzelfde bleef. “Het moet wel gezellig blijven, dat idee. Maar discriminatie en machtsmisbruik zijn niet gezellig”, zegt Zoë. “In De inclusiemarathon schrijven we dat diversiteit gaat over onderlinge verschillen. Daarmee gaat het over iedereen. Gender, afkomst, sociale klasse, enzovoorts. Onze geïnterviewden zien nu nog vaak dat mensen denken dat diversiteit over de ander gaat. Over gemarginaliseerde groepen. Nee, juist niet. Het gaat over ons allemaal.” Pas als dat is doorgedrongen, kan er sprake zijn van inclusie en gelijkwaardigheid, legt ze uit. “Op het moment dat we allemaal beseffen dat we met elkaar verweven zijn, gaat gelijkwaardigheid ons allemaal aan. En is het niet meer de opdracht van de ander. Ook stap je dan uit de machtsverhouding van iemand helpen. Zeker wanneer dat helpen draait om precies hetzelfde te worden of te doen.”

Mening bijstellen

Er is de afgelopen jaren veel veranderd in het bewustzijn van voornamelijk witte Nederlanders, merkt Zoë. Op veel fronten is er meer besef gekomen dat deze onderwerpen belangrijk zijn, dat we er in ons dagelijks leven over moeten nadenken. Het beste voorbeeld is de omgang met zwarte piet. Nog geen tien jaar geleden was een ruime meerderheid tegen het afschaffen van de originele vorm van zwarte piet, nu is dat beeld volledig omgeslagen. Tot premier Rutte en BBB-voorvrouw Caroline van der Plas aan toe: ze gaven hardop toe dat ze hun mening daarover hebben bijgesteld.

‘Mensen uitdagen te reflecteren
op zichzelf en op hun macht en
aannames, is niet altijd even gezellig’

Weerstand en ongemak

Maar toch is er nog heel veel werk aan de winkel. Tijdens haar bedrijfsbezoeken voelt Zoë soms grote weerstand tegen haar boodschap om te streven naar een inclusievere en gelijkwaardigere werkomgeving. “Stel je voor. Henk is al tien jaar manager van een bedrijf. Hij neemt voortdurend mensen aan die op hem lijken. Dat zijn namelijk mensen die hij snapt, met wie hij het beste overweg kan. Als er dan iemand binnen komt lopen zoals ik, die hem probeert uit te leggen dat het heel gezond is voor een organisatie om juist mensen met allerlei verschillende perspectieven aan te nemen, dan voel je soms het ongemak. De weerstand. Je daagt mensen uit te reflecteren op zichzelf en op hun macht en aannames, dat is niet altijd even gezellig.”

We lopen achter

Zo sprak ze met een Nederlandse CEO van een bedrijf, man, vijftiger, die na het aanhoren van haar verhaal tegen Zoë zei: “Ik vind het allemaal prima, maar ik vind het lastig om telkens op mijn gedrag en woorden te letten.” Zoë: “Dus dan ben je in de vijftig en heb je je nooit afgevraagd wat voor consequenties jouw woorden en gedrag kunnen hebben op anderen. Wat een luxe! Ik moet continu letten op hoe ik me gedraag en dat geldt voor andere mensen nog veel meer. Die zijn zich altijd heel bewust van hoe hun omgeving reageert op hoe ze zijn, juist omdat ze anders zijn dan de norm.” Het valt Zoë op dat er bij veel bedrijven nog een wereld te winnen is. Nederland blijft echt achter, qua diverse representatie, zeker in de top van bedrijven. “Ik heb weleens een workshop gegeven aan een Brits advocatenkantoor en het is werkelijk een wereld van verschil. Je ziet daar veel meer vrouwen en/of biculturele professionals op vooraanstaande posities. Dat zie je ook terug in de cijfers, we lopen daar nog steeds op achter.”

‘Nederland blijft echt achter,
qua diverse representatie,
zeker in de top van bedrijven’

Gevoel van superioriteit

Ze verklaart dat mede door het hardnekkige cliché dat Nederland zo’n tolerant land is en altijd is geweest. Terwijl dat, zeker ook kijkende naar de koloniale geschiedenis, allesbehalve het geval was. “Veel generaties zijn in het onderwijs nooit geconfronteerd met het slavernijverleden, het Nederlandse imperialisme en kolonialisme. Het was in veel geschiedenislessen hooguit een voetnoot. In plaats daarvan waren we het land van de geweldige VOC-mentaliteit, met een gevoel van superioriteit. Natuurlijk mag je trots zijn op het land waar je vandaan komt, maar het zou mooi zijn als er ook zelfreflectie en kennis is over de eigen geschiedenis. Dat helpt in een gelijkwaardige omgang met elkaar.”

Excuses: een goed begin

Ook daarin kijkt Zoë naar de politiek, naar de excuses voor het slavernijverleden die na jarenlange discussies vorig jaar eindelijk kwamen van premier Rutte en onlangs van koning Willem-Alexander. “Dat is een goed begin, hoewel ik nog wel afwachtend ben. Want wat gaan we daar als samenleving van merken? En bedenk ook waar Rutte vandaan kwam. Ook hij wilde er jarenlang niets van weten. Dat signaal heeft hij jarenlang afgegeven, dat is heel schadelijk. Het lichtpuntje is dan wel dat het laat zien dat mensen kunnen veranderen in hun gedachtegangen en handelen.”

In de spiegel kijken

Ze zal zich ervoor blijven inzetten. Op lezingen, op workshops bij alle bedrijven die ze bezoekt en ook weer in dit interview: verbinden. Moeite doen om de ander te willen zien en te horen en tegelijk ook bereidheid tonen om zelf in de spiegel te kijken. “Een simpele opdracht die ik weleens geef, is om mensen te vragen in vergaderingen minder gefocust te zijn op zelf gehoord worden. Dat is iets wat we zo belangrijk vinden in een overleg, om zelf onze punten te maken. Maar probeer juist eens ruimte te maken voor de inbreng van een ander, zonder jezelf op de voorgrond te duwen. Dat zou op de werkvloer al zoveel schelen.”

Ogen openen

Die boodschap geeft haar de kracht en de energie om ermee door te gaan, zeker als ze merkt dat haar inzet voor het diversiteitsvraagstuk zich ook vertaalt in een andere aanpak of in het openen van de ogen van de manager die bleef volhouden dat hij zijn gedrag niet wilde aanpassen. “Ik ben hier nu zeventien jaar professioneel mee bezig. We zijn er nog lang niet, maar als ik zie hoeveel er in die zeventien jaar is veranderd, dan ben en blijf ik echt een optimist.”

Nieuwe dingen leren

“Ik probeer, als levenskunst, tevreden te zijn met wat ik heb en wat ik doe. Het streven naar altijd maar meer heb ik nooit zo gehad, wellicht ook omdat ik met weinig middelen ben opgegroeid. Ik heb niet zoveel materiele zaken nodig om gelukkig te zijn. Mijn man, mijn twee kinderen, mijn familie en vrienden en mijn werk, daar haal ik heel veel uit. Daarnaast wil ik altijd blijven leren. Dat vind ik de ultieme levenskunst. Niet denken dat je alwetend bent of altijd van je eigen referentiekader uitgaan, maar nieuwe dingen leren en daar ook echt voor openstaan.”

Tekst Tim de Wit
Fotografie Janita Sassen