‘Vriendschap is een van de meest onderschatte vormen van liefde'

Tekst: Merel van der Lande
Fotografie: Annelien Nijland

Als ‘rouwpsychiater’ pleit Uus Knops voor meer aandacht voor rouw en verlies in ons dagelijks leven. Ze deelt openhartig haar eigen ervaringen en leerde dat vriendschapsverdriet net zo ingrijpend kan zijn als liefdesverdriet, maar vaak wordt onderschat.

In 2022 verschenen maar liefst drie films over vriendschappen die stuklopen: Close, The Banshees of Inisherin en De Acht Bergen. En ook in tijdschriften lezen we ineens over vriendschapsverdriet en hoe daarmee om te gaan. Het lijkt dus een thema te zijn ... “Gelukkig maar, want er is absoluut behoefte om het bespreekbaar te maken”, antwoordt Uus Knops enthousiast.

Naar aanleiding van haar boek Een klein afscheid, over afscheid nemen van mensen die er nog zijn, kreeg Uus veel reacties op het thema vriendschapsverlies. “Die waren bovendien opvallend intens.” Eén van die reacties kwam van psycholoog Julie Minnaert. “Ze mailde dat alles wat ik tijdens een radio-interview vertelde, voor haar zó herkenbaar was en dat ze zich daardoor echt gezien voelde in wat ze doormaakte.” Omdat Julie het thema in haar praktijk ook steeds vaker tegenkwam, stelde ze Uus voor om er samen een boek over te schrijven.

Er is een rouwevolutie gaande

Dat boek, Zijn we nog vrienden? verscheen op Valentijnsdag, de dag van de liefde. “Dat is geen toeval”, zegt Uus. “Vriendschap is een van de meest onderschatte vormen van liefde. Wij mensen zijn sociale wezens. In de tijd van de jagers en verzamelaars hadden we een grotere kans om te overleven in een groep. Maar ook uit recent onderzoek is gebleken dat vriendschappen een belangrijke rol spelen in onze fysieke en mentale gezondheid. Vrienden hebben een positieve invloed op ons stresssysteem. Je kunt pilletjes nemen voor je bloeddruk, maar je kunt ook investeren in vriendschappen”, zegt ze met een knipoog. En omdat vriendschap een vorm van liefde is, moeten we het dus óók over vriendschapsverdriet gaan hebben met elkaar. “Ja, in boeken, films, tijdschriften en muziek gaat het bijna altijd over liefdesverdriet. Voor vriendschapsverdriet hebben we nog geen script.” 

Dat lijkt wel te veranderen. “Zeker. Het is onderdeel van een grotere beweging, die ik ‘de rouwevolutie’ noem. In België is momenteel opvallend veel aandacht voor afscheid, rouw en troost. Corona heeft daar ook een aandeel in gehad; op het vlak van afscheid nemen is ons in die periode veel ontzegd door overheidsmaatregelen. Voorheen werd ik alleen gevraagd voor lezingen over verlies en rouw tijdens Allerheiligen, nu gebeurt dat het hele jaar door. Dat vind ik zeer hoopgevend.”

‘Was ik op de verliesoever, dan kon ik dagen onder de deken blijven, worstelend met het verdriet’

Het verlies van haar broer had grote impact

19 jaar geleden verloor Uus haar jongere broer Casper. Tijdens een reis naar Venezuela raakte hij samen met een vriend vermist in de jungle. Zes maanden na de verdwijning werden hun vermoedelijke spullen en stoffelijke resten gevonden. Verschrikkelijk … “Ja, vooral het wachten op het DNA-onderzoek. Daardoor konden we mijn broer pas anderhalf jaar na zijn overlijden in België begraven. Wat er precies is gebeurd, is tot op de dag van vandaag onduidelijk. Een open einde.”

Het verlies had een grote impact op Uus’ leven. Ze was in die tijd in opleiding tot psychiater, maar worstelde met haar verdriet. “Ik was een rouwende psychiater. Als ik in die tijd een suïcidale jongeman tegenover mij had, moest ik aan mijn broer denken. En dan dacht ik: ‘Zeg, potverdorie, pak het leven vast! Het is jou wél gegeven.’ Daar was ik zeker niet trots op.  Daarom besloot ik dat ik ofwel psychiater was, ofwel rouwende. Het ging niet samen.” Jaren later, in 2018, schreef Uus haar eerste boek, Casper – een rouwboek, over de verdwijning en het verlies van haar broer. “Dat was een heel persoonlijk boek over mijn eigen rouwproces. Daarna schreef ik Op afstand nabij om ook andere mensen handvatten te bieden tijdens hun eigen rouwproces.” 

Rouwen doet iedereen anders

Zelf zocht Uus in die tijd geen hulp. Ze las ook geen enkel boek over rouw. Pas toen ze zich vele jaren later verdiepte in rouwprocessen, ontdekte ze hoe ze zelf had gerouwd. “Ik heb gerouwd, zoals je hoort te rouwen: op een voor mij natuurlijke manier. Rouwen is een uniek proces, legt ze uit. “Hoewel er universele elementen in zitten, is het voor iedereen anders.” Hoe dat zit, legt ze uit aan de hand van een metafoor, het model van de oevertjes. “Als rouwende zit jij in een bootje op een rivier. De rivier ligt voor jou en heeft twee oevers: een verliesoever en een hersteloever. Rouwen kun je zien als de manier waarop jij op en neer vaart tussen de oevers. Voor mij betekende de hersteloever studeren, naar feestjes gaan en met vrienden afspreken. Was ik op de verliesoever dan kon ik dagen onder de deken blijven, worstelend met het verdriet, de dood en vragen over wat er gebeurd zou kunnen zijn. Op een gegeven moment raak je vertrouwd met het proces en kun je steeds meer zelf bepalen wanneer je naar welke oever vaart. Zo vaar ik op Caspers overlijdensdatum nog altijd naar de verliesoever om daar heel bewust in mijn gemis en verlies te duiken.”

Toch weer een open einde

Het open einde van de dood van haar broer kwam jaren later terug in Uus’ leven toen een dierbare vriendin onverwacht afstand nam. “Ik reikte uit en reikte uit. Jarenlang. Ik wilde niet nog eens een open einde, en al helemaal niet omdat zij het antwoord wist op de vraag wat er was gebeurd. En dus vroeg ik herhaaldelijk om uitleg, maar die kwam niet. Ik heb daar echt heel veel tijd in gestopt. Te veel. Dat zal ik niet nog eens doen. In plaats daarvan kan ik mijn energie beter steken in het verwerken van het verlies én in mijn andere vrienden.” Toch stuurde Uus die vriendin naar aanleiding van het verschijnen van het boek Zijn we nog vrienden? nog een mailtje. “Ik droomde van een heel lieve mail terug, iets in de trant van: ‘Och het is heel erg wat er is gebeurd, en ik kan het eigenlijk ook niet verklaren, sorry.’ Maar de reactie die kwam, was: ‘Ben je zeker dat het voldoende geanonimiseerd is?’ Dat was voor mij de bevestiging: oké, zij is mijn vriendin écht niet meer.” 

Er is altijd een gedeelde verantwoordelijkheid

Vriendschapsverlies is als een steentje in een schoen, stellen Uus en Julie in hun boek. Het is niet zichtbaar voor de buitenwereld, maar je draagt het wel met je mee bij alles wat je doet. Dat kan niet alleen leiden tot groot verdriet en zelfs een rouwproces, maar ook tot zelftwijfel, een verminderd zelfvertrouwen en vriendschapsangst. Het boek bevat daarom naast getuigenissen van mensen die vriendschapsverlies hebben meegemaakt, oefeningen en vragen die de lezer helpen reflecteren. Uus: “Het is heel belangrijk dat je je realiseert dat er altijd een gedeelde verantwoordelijkheid is, zodat je niet alle schuld bij jezelf legt. Degene die de vriendschap wil beëindigen, moet dat op de juiste manier doen. Als je de stekker eruit trekt zonder er woorden aan te geven of met getrokken zwaarden, dan berokken je de ander onnodig extra leed. Beëindig een vriendschap dus op een zorgzame manier ter ere van de waardevolle vriendschap die er wel is geweest. En is daar meer tijd voor nodig, bijvoorbeeld omdat de emoties nog hoog zitten, geef dan bij de ander aan dat je later terugkomt met een uitleg. Een prachtig voorbeeld in het boek is dat van een groepje tienermeisjes dat de vriendschap met één van hen wilde beëindigen. Zij schreven dat meisje een brief, maar zo liefdevol. Heel inspirerend!”

‘Beëindig een vriendschap op een zorgzame manier ter ere van de waardevolle vriendschap die er was’

Vriendschappen kunnen ook op natuurlijke wijze verwateren

Niet elk vriendschapsverlies leidt tot vriendschapsverdriet schrijft Uus in haar boek. Er zijn ook vriendschappen die op natuurlijke wijze verwateren, bijvoorbeeld door een verhuizing of doordat er kinderen komen. Soms kunnen die vriendschappen op een ander moment weer worden opgepakt. Maar er zijn ook mensen die na een vriendschapsverlies in een rouwproces terechtkomen. “Dat kan. Er zijn inderdaad verhalen van mensen die niet meer kunnen werken van verdriet. Maar ik vind ook dat het woord rouw onderhevig is aan semantische inflatie – het wordt te pas en te onpas gebruikt. Het mooie daarvan is dat rouw meer bekendheid krijgt en dat het nu ook gaat over andere vormen van verlies, zoals een migratie, een echtscheiding, een heftig ontslag, ongewenst kinderloos zijn en vriendschapsverlies. Maar als De Rode Duivels een EK verliezen en de kranten koppen ‘Het hele land is in rouw’, dan moet ik toch even zuchten. Laten we liever emoties als verdriet en teleurstelling in ere herstellen en daar óók erkenning voor voelen.”

Herstel begint met erkenning geven aan het verdriet

Wat Uus zorgen baart, is de professionalisering bij het verwerken van een verlies. “We zijn als omgeving steeds meer geneigd om te zeggen: ‘Ga maar naar een coach of koop een boek.’ Een gevolg van onze quick fix-maatschappij; de maakbare wereld waarin alles op te lossen is. Verdriet, pijn en rouw confronteren ons met onze eigen angst voor de dood. We vermijden moeilijke gesprekken door iemand naar een therapeut te verwijzen. Maar voor degene die rouwt, kan het sociale netwerk net zo helpend zijn. En bovendien kan het gevoel van verbinding, dat juist door dat soort gesprekken kan ontstaan, heel mooi zijn. Voor alle vormen van verdriet geldt dat mensen heel weinig nodig hebben. Herstel begint met erkenning geven aan de pijn en het verdriet, in de eerste plaats aan jezelf. Maar de omgeving speelt daar ook een rol in. In kleine acties van ‘ik zie je’ zit zoveel kracht. Denk aan ‘een sorry’ of een sms’je met de vraag ‘hoe gaat het vandaag met je?’. Daar zijn mensen jaren later nog dankbaar voor. Dus laten we het menselijke contact vooral niet overslaan. Je eigen ongemak daarin verdragen en erkenning geven aan de pijn van de ander, maakt dat je echt iets voor iemand kunt betekenen. Daar kan geen enkele coach of bestelling via Bol.com tegenop.”

Praat erover

Ze heeft goede hoop dat alle aandacht die er momenteel is voor rouw en verlies, leidt tot het besef: afscheid, rouw en troost zijn van ons allemaal. “Vriendschapsverdriet is in dat opzicht echt nog wel taboe. We vinden het lastig om er met anderen over te praten. En wie dat toch doet, merkt dat mensen vaak relativerend reageren: ‘Ach, het komt wel goed’ of ‘Je hebt toch nog andere vrienden?’ Dat is misschien wel waar, maar de erkenning voor het verdriet is, net als bij het rouwen om iemand die is overleden, zó waardevol. Juist het benoemen van de zwaarte, maakt dat iemand zich lichter voelt.”