Waar hangt die noodrem?

We weten het al lang, het misbruiken van de wereld voor ons korte-termijn-geluk moet stoppen. Consuminderen dus, voor een leefbare planeet. Dat willen we wel, maar de praktijk blijkt weerbarstig. Een zoektocht naar de crux van ons haperende gedrag.

Als ik de deurklink pak, begint de stapel boeken op mijn linkerarm te schuiven. Niet alleen een thriller van Karin Slaughter klettert op de grond. Bovenop lag mijn smartphone en het scherm toont nu een craquelé op een pikzwarte achtergrond. Op internet scrol ik door een woud aan nieuwe telefoons die met een muisklik mijn kant op komen. Ik twijfel bij de refurbished modellen. Ze zijn goedkoper en het is beter voor het milieu. Kiezen voor tweedehands betekent een bescheiden vertraging in de productie van smartphones wereldwijd. Maar haperen ze niet sneller? Misschien kan ik deze nog laten maken, dat scheelt ook. Hoewel, geen flauw idee waar en of zo’n reparatie betrouwbaar is. Gedoe. Ik klik. Op een fonkelnieuwe.

Zooikoorts door overdaad aan spullen

Gemak dient de mens en dat kost wat. Naast geld ook grondstoffen om artikelen te fabriceren die ons comfort verhogen. We weten inmiddels wat de consequenties zijn voor de omgeving en onszelf. Want consumeren is noodzakelijk om te leven, maar een ongebreidelde groei van vraag en aanbod blijkt uitputtend, vervuilend en daarom schadelijk. Waar hangt die noodrem?
We kopen makkelijk en toch hebben velen last van een overdaad aan spullen in huis, volgens welzijnspsycholoog Hein Zegers. Zooikoorts noemt hij de onrust die ze veroorzaken en hij schreef er een gelijknamig boek over. “Marketeers doen ons geloven dat we ze allemaal nodig hebben, daar draait de economie op.” Hij geeft zijn cliënten bij zooikoorts het advies ruimte als een ding te zien. “Als je iets koopt, neemt dat een plek in en verlies je ruimte. Doe je spullen weg, dan geef je jezelf ruimte cadeau. Niets is ook iets waarnaar we verlangen, al zal geen marketeer het verkopen.” Zegers’ critici menen dat de economie stagneert als iedereen ‘zen’ leeft en weinig koopt. Dan zou er onvoldoende geld zijn voor onder meer onderwijs en gezondheidszorg. Maar, zegt hij, mensen die vrijwillig eenvoudiger leven spenderen niet per se minder. Ze kopen bewuster en gaan voor kwaliteit.

Goede voorbeelden kunnen helpen

Voor een onderzoek naar eenvoud interviewde Zegers ruim 500 mensen wereldwijd. Ze kozen voor minder bezit en een korter to-dolijstje, nadat ze zich afvroegen wat belangrijk was in hun leven. De motivatie om te minderen moet volgens Zegers van binnenuit komen. Hoge belasting heffen op bijvoorbeeld vervuilende producten weerhoudt consumenten niet. Een goed voorbeeld kan wel helpen. “Als je in een hotel hoort dat tachtig procent van de gasten hun handdoek hergebruikt, ben je eerder geneigd dat ook te doen. Je kunt er zelfs van overtuigd raken dat het goed is.”

Op zoek naar de gulden middenweg

De juiste keus maak je volgens de Griekse filosoof en wetenschapper Aristoteles in overeenstemming met je natuur of aanleg. Je laat je daarbij niet helemaal leiden door je impulsen, je gebruikt ook je gezond verstand. Die gebalanceerde houding noemt Aristoteles deugd. Je zult daardoor niet snel in extreem gedrag vervallen zoals eten totdat je erbij neervalt. Of jezelf uithongeren met hetzelfde resultaat. De gulden middenweg is een deugd, matigheid in dit geval. Net als moed, die de twee uitersten laf en overmoed heeft. Deugdelijk, bijvoorbeeld duurzaam, gedrag ontwikkel je door je gewenste gewoontes eigen te maken. Die zelfontplooiing is afhankelijk van je aanleg en omstandigheden, dus het juiste midden is voor iedereen anders. Je oude handmaaier vervangen door een elektrische grasmaaier omdat je reumaklachten hebt, kan een gulden middenweg zijn. Mits het een bewuste afweging was en je er plezier in hebt.

We verloren onze intieme relatie met onze omgeving

Ook de antropoloog Jason Hickel haakt aan bij Aristoteles’ theorie over aanleg. We zouden een kern of ziel hebben die de blauwdruk vormt voor onze ontwikkeling. Dat ook planten en dieren zo’n ziel hebben, roept een gevoel van verbondenheid op. We vinden het terug in het animisme, een eeuwenoude visie die ervan uitgaat dat de hele wereld bezield is, inclusief levenloze zaken. In zijn boek Minder is meer. Hoe degrowth de wereld zal redden stelt Hickel dat de mens die intieme relatie met zijn omgeving verloren is door het huidige economische systeem: het kapitalisme dat draait om groei en winstgevendheid, waardoor de aarde wordt uitgebuit. Mensen waren zich er lang geleden bewuster van dat hun voortbestaan afhing van andere systemen, schrijft Hickel, die ze daarom goed in de gaten hielden. Ze zagen zichzelf als deel van een levende gemeenschap. Hickel pleit voor de ontmanteling van het kapitalisme en daardoor een rem op de economische groei. Dat betekent volgens hem duurzamere productie, kortere werkweken en meer tijd voor elkaar.

Hoge belasting heffen op vervuilende producten weerhoudt consumenten niet ze te kopen

Stop met dat opgeheven vingertje

Ons economisch systeem heeft meer critici. Zo schreef jurist en auteur Roxane van Iperen in een essay in Vrij Nederland dat consumentactivisme weinig zoden aan de dijk zet. Ze is er niet tegen, maar de druk om duurzaam te consumeren zou onder meer vlieg- en vleesschaamte oproepen. Mensen voelen zich schuldig, omdat ze bijvoorbeeld vlees aten in het besef dat het niet duurzaam is. De activistische voorhoede heft haar vinger op tegen de verkeerde, volgens Van Iperen. De bal ligt bij de overheid, die vervuilende industrieën en het bedrijfsleven fiks moet reguleren. Betekent dat dat we niet meer duurzaam hoeven te eten en shoppen? Dat geeft misschien wel een prettig gevoel, schrijft ze, en ‘het onmiddellijke idee dat je iets bijdraagt’. Maar zij pleit voor het ombuigen van milieubelastende subsidiestromen en het ontbloten van lobbyactiviteiten. Niet iets voor de gemiddelde burger dus.

Zelf verantwoordelijk voor ons gedrag

Ligt de sleutel voor een duurzame leefstijl bij grote organisaties? Zij kunnen milieuvriendelijker werken of beschermende maatregelen uitvaardigen. Aristoteles meende dat we ondanks onze persoonlijke beperkingen altijd zelf verantwoordelijk blijven voor ons gedrag. Tenslotte kopen veel individuen vervuilende artikelen en houden zo de leveranciers overeind. Als modefabrikanten duurzamer produceren en we zelf vaker kleding ruilen, komen we vast op Aristoteles’ juiste midden voor verantwoordelijkheid uit.
En we hoeven niet helemaal op wilskracht te varen. Vitaliteitshoogleraar David van Bodegom onderzoekt hoe we onze omgeving zo kunnen aanpassen dat we vanzelf de gewenste keuzes maken, ook wel nudging genoemd. Denk aan fruit dat vooraan in de schappen van de kantine is gelegd. Mensen zijn gewoontedieren, vertelt hij, en dat hangt samen met je omgeving. “Misschien laat je altijd de kraan openstaan in de badkamer als je je tanden poetst. Dat doe je waarschijnlijk niet bij de jerrycan met water als je kampeert.” Een verandering in je omgeving kan ander gedrag oproepen. Bij herhaling van weken tot enkele maanden is de kans groot dat je een nieuwe routine hebt. Het helpt om jezelf daarvoor te belonen. “Je kunt ook iedere dag de thermostaat een graad lager zetten en twee euro in een potje doen, waar je later iets leuks voor doet.”

‘Niets is ook iets waarnaar we verlangen, al zal geen marketeer het verkopen’

Eenvoudiger leven

We zijn gemaakt om het onszelf zo makkelijk mogelijk te maken, vertelt Van Bodegom. “Toen we ons kostje nog bij elkaar moesten scharrelen in de natuur, gingen we niet voor niets lopen. Dat kostte energie. En nu nemen we eerder de lift dan de trap.” Totdat we genudged worden door afbeeldingen van voetstappen op de vloer die richting de trap gaan. Zo kiezen we vaak niet voor duurzaam als dat ingewikkeld is. “Eén druk op de bestelknop is gemakkelijker dan zoeken op marktplaats naar een tweedehandsartikel en het dan ook nog moeten ophalen.”
Inspiratie spoorde de deelnemers aan Zegers’ geluksonderzoek aan om écht te beginnen met eenvoudiger leven. Je verbeeldingskracht aanspreken kan daarbij helpen, bepleit kunstenaar Merlijn Twaalfhoven in een video op YouTube. Door te dromen over een toekomst waarin je bijvoorbeeld je achterkleinkind ontmoet, erváár je hoe dat zou kunnen zijn. Het kan emoties oproepen die de doorslag geven. Je wilt toch dat de wereld ook dan leefbaar is? Kunstenaars zijn gewend om hun verbeeldingsvermogen te gebruiken, zegt Twaalfhoven. Ze laten ons het ongrijpbare ervaren met hun werk. Maar wacht niet op hen, benadrukt hij. Roep de kunstenaar in jezelf op, zie hoe absurd het leven is en begin vandaag nog met experimenteren om het anders te doen.

Tekst Jolanda Breur
Banner Vandaag