Waarom we niet zonder kunst kunnen

 

‘Een van de sterkste motieven die de mens naar kunst en wetenschap leidde, is de ontsnapping aan het alledaagse’, aldus Albert Einstein. Journalist Jack Meijers peilt de onmeetbare waarde van kunst.  

Op de middelbare school was ik nooit een ster in de exacte vakken. Misschien verklaart dat mijn vroege hang naar literatuur, muziek en beeldende kunst. Het alfa-domein liet me nadenken, fantaseren, relativeren of overdrijven. Een bodemloze grabbelton vol mogelijkheden; niet haaks op de wetenschap, eerder aanvullend. ‘Een van de sterkste motieven die de mens naar kunst en wetenschap leidde, is de ontsnapping aan het alledaagse’, wist Albert Einstein al.  

Eén steunpilaar blijft altijd overeind 

Ik koester mijn zekerheden: een liefhebbende partner, familie en een stel goede vrienden; aan het eind van de maand genoeg geld om alle rekeningen te betalen. Is er risico in aantocht? Dan doe ik meestal gauw een stap opzij.  
Zelfs wanneer ik alles kwijtraak, zal één steunpilaar onwrikbaar overeind staan. Dan is er altijd nog kunst: muziek, literatuur, beeldende kunst, film en theater. Net zo opwindend, tegendraads en avontuurlijk als ik wil. Om me af te leiden, te inspireren of op radicaal andere gedachten te brengen. Wordt de werkelijkheid me te grimmig of wispelturig? Misschien zoek ik dan wel tegenbalans in een verrukkelijk bloemstilleven. Of ik laaf me aan de intense melancholie van een strijkkwartet. 

Kunstenaars helpen ons uitgangen te vinden 

Waaruit bestaat de zuurstof die kunstenaars aandragen als de werkelijkheid ons dreigt te verstikken? Waaróm verlangen we zo naar kunst? Naar een nieuwe Buwalda, de heropening van Boijmans van Beuningen of een live-concert van John Prine? (de kaartjes lagen al klaar, helaas overleed hij 7 april aan COVID-19). Met hun verbeeldingskracht, fantasie en scheppend vermogen helpen kunstenaars ons om een uitgang te vinden. Ze stellen vragen die ons prikkelen om de zaak eens van een andere kant te bekijken. De Franse schrijver-filosoof Michel de Montaigne stelde lang geleden: ‘de waarde van het leven ligt niet in de lengte der dagen, maar in het gebruik dat we ervan maken. Een mens kan lang leven, maar toch erg weinig.’ Meer dan vier eeuwen later is dat nog altijd een verhelderend inzicht. 

John Prine net zo geestverruimend als Bach 

Een verschil tussen ‘hoge’ en ‘lage’ kunst bestaat voor mij niet. Het enige wat telt, is het effect. Een paar jaar geleden hoorde ik een paar verdwaalde liedjes van de Amerikaanse singer-songwriter John Prine. In zijn eenvoudige, gezongen miniatuurtjes ontdekte ik net zo’n geestverruimend universum als in het oeuvre van Bach. Op dertienjarige leeftijd zag ik Samuel Becketts toneelstuk Wachten op Godot. De antihelden uit het toneelstuk worstelden met het leven. Was het toneelstuk een absurde lofzang op de zinloosheid van het bestaan? Of een oproep dat je zelf zin moet geven aan het leven, als die afwezig lijkt? Juist die twijfel en ambiguïteit had iets geruststellends. 

Het geheim van de Mattheus 

De gedachte dat een kunstwerk exclusief voor jou bedoeld is, is even naïef als aantrekkelijk. Alsof de kunstenaar je toefluistert: ‘Hier, dit heb ik speciaal voor jou gemaakt. Jij begrijpt wel wat ik ermee bedoel.’  
Soms schuilt er meerwaarde in gedeelde bewondering. Vraag dat maar aan festivalbezoekers. En nergens is de Mattheustraditie zo vurig als in ons land. Doorgewinterde passiebezoekers omschrijven de jaarlijkse uitvoeringen als een religieuze ervaring met gelijkgestemden. Dit voorjaar stak het coronavirus een stokje voor het Bachvirus. De zalen en kerken bleven akelig leeg. Het muzikale huwelijk tussen schoonheid en troost moesten we deze keer thuis beleven. Pijnlijk, want in je eentje mis je de extra dimensie van een gemeenschappelijke beleving. Het geheim van de Mattheus is dat zo veel verschillende mensen tegelijkertijd worden geraakt door een stuk dat bijna driehonderd jaar oud is. 

 

 

Kunst troost 

Kunst als troostende factor: in tijden van corona hoef je dat niemand uit te leggen. De gelukkige bezoekers aan een 1,5 meter-optreden voelen dat het heilzaam is als een therapiesessie: een droomvlucht uit de werkelijkheid of een fris tegengif voor alledaagse sores.  
Op initiatief van het Internationaal Theater Amsterdam lazen Nederlandse acteurs in maart en april verhalen uit Boccaccio’s Decamerone voor. Elke dag een nieuw verhaal online. Als ode aan het leven. Het troostthema is van alle tijden. In het Florence van de veertiende eeuw ontvluchten tien jonge mensen de pestepidemie. In quarantaine vertellen ze elkaar verhalen tegen verveling en neerslachtigheid.  

Dat je er niets aan hebt, is nou juist het mooie van kunst. Nuttige dingen zijn er al genoeg  

 

Een uitlaatklep voor hoop 

Rampen zorgen vaak voor een opleving van creativiteit. Kunst wordt dan een uitlaatklep voor hoop. Dat kan via een appel op het verstand, een prikkeling van het gevoel of allebei. Ramsey Nasr vertelde in het tv-programma Buitenhof over het vermogen van kunst om ‘het ondenkbare denkbaar te maken’. Zijn pleidooi voor een geloof in iets wat groter is dan jezelf of de werkelijkheid, raakt voor mij de essentie van kunst. ‘Vermaak is niet alleen afleiding. Het haalt ons weg uit de stilstand, brengt ons in contact met een andere wereld’.  Blaast een dierbare zijn laatste adem uit? Dan nemen we het liefst afscheid met een gedicht van Vasalis, Rutger Kopland of Toon Hermans. In het licht van leven en dood laat ‘gewone’ taal ons een beetje in de steek. Dan liever een gedicht dat vragen oproept en het mysterie vergroot, de verwondering prikkelt of doordringt tot de kern. 

Kunst moet maling hebben aan nut 

De bewering dat kunst eigenlijk nutteloos is, heb ik altijd uitdagend gevonden. Dat is nou juist het mooie. Nuttige dingen zijn er al genoeg. Dichter en schrijver Ilja Leonard Pfeijffer heeft dat eens mooi verwoord: ‘Kunst moet niet proberen binnen te dringen in het domein van de nuttige zaken, maar daar juist glorieus maling aan hebben. Kunst is de lange neus en de uitgestoken tong en de opgestoken middelvinger tegen het praktische nut.’  Terwijl mijn ernstige docenten de ‘canon’ erin wilden hameren en literatuur reduceerden tot een droge optelsom van thema’s en vertelperspectieven, beleefde ik dat als een aansporing om mijn eigen, speelsere koers te varen. Een boek lezen was voor mij iets anders dan tekst verklaren. Het aardige van kunst, ontdekte ik, is namelijk dit: niemand kan je voorschrijven hoe je het consumeert, verwerkt en betekenis geeft. Dat mag je helemaal zelf uitzoeken.  

Betrapt op kippenvel 

Kunst zit kennelijk in onze genen. Als je de ui laagje voor laagje afpelt, blijkt zelfs de meest onverschillige cultuurontkenner te betrappen op een gevoelige snaar en kippenvel. Bijna iedereen heeft in zijn leven wel een paar bepalende ervaringen met kunst. Je wordt opgetild door een liedje, bekijkt een film die je van de sokken blaast, verdrinkt in de kleuren van een schilderij of leest een boek en beseft dat je kijk op het leven nooit meer hetzelfde zal zijn.  

Dit is een artikel uit VANDAAG magazine. 
Meer lezen over zingeving en levenskunst? Neem een abonnement.
Slechts € 12,50 / 4 nummers! 

Tekst: Jack Meijers