Wat vind jij?

Mensen hebben meningen. Logisch toch, of niet? Maar waarom spreekt de een zich uit waar de ander liever zwijgt, vraagt tekstschrijver Sjaak van Hal zich af. Een beschouwing. 

Wie de televisie aanzet, zou denken dat Nederland tegenwoordig één grote talkshow is. Misschien is dat wel de reden dat we steeds meer aandrang lijken te voelen om overal maar een uitgesproken mening over te hebben en deze ook te uiten. Daarbij maken de social media het ons gemakkelijk. Wie ergens iets van vindt, rammelt snel even op z’n toetsenbord of tikt op z’n smartphone en huppekee, je mening is wereldkundig. Een gewenste ontwikkeling? Doet de mening van een ander er nog wel toe? Mogen we misschien ook nog ergens géén mening over hebben?  

Te vuur en te zwaard

Eerst maar eens terug naar de basis: wat is dat eigenlijk, een mening? Hoe komt deze tot stand en wat is het toch dat mensen drijft om hun mening te delen en soms te vuur en te zwaard te verdedigen? Geen mening hebben is - naar mijn mening - voor een gezond en weldenkend mens onmogelijk. Iedereen vindt wel iets ergens van. Of die mening nu wordt ingegeven door de eigen onderbuik, gevormd is op basis van een rationele afweging of onder invloed van de mening en overtuigingskracht van anderen. Iemand die beweert: ‘Daar heb ik geen mening over’, bedoelt waarschijnlijk te zeggen: ‘Daar laat ik me liever niet over uit.’ Dit om een lastige discussie te omzeilen, ingegeven door persoonlijk belang of soms zelfs uit veiligheidsoverwegingen. Dit laatste is tegenwoordig zo gek nog niet, want dat het publieke debat in Nederland is verhard, mag een understatement heten. Daarvoor hoef je slechts af en toe een Tweede Kamerdebat te volgen.

Je mening geven is grondrecht

De vraag lijkt dus gerechtvaardigd: móet ik wel overal iets van vinden? Sommigen zullen wijzen op onze vrije, open samenleving, waar iedereen een bijdrage aan zou moeten leveren. Bij ons is de vrijheid van meningsuiting zelfs verankerd in de Grondwet en in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Het is ook een van de Four Freedoms, die de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt formuleerde tijdens zijn beroemde State of the Union-speech in 1941. Niet gebruikmaken van dat grondrecht zou je kunnen kwalificeren als een gemiste kans, vergelijkbaar met niet naar de stembus gaan.

Je hoeft je mening niet altijd te uiten

Voor de lieve vrede

Toch zijn er ook kanttekeningen te plaatsen. Want wat nu als je op voorhand weet dat het verkondigen van jouw uitgesproken mening anderen schaadt of pijn doet? Denk aan de coronadiscussie, het jaarlijks terugkerende zwartepietendebat of de voors en tegens van de energietransitie. Diehard debaters zullen koste wat het kost altijd voor de discussie gaan, terwijl anderen ervoor kiezen pas op de plaats te maken. Voor de lieve vrede, om toehoorders niet te kwetsen of om haatberichten op social media of zelfs bedreigingen te voorkomen. Tegenwoordig is ‘cancelen’ erg in, het tot persona non grata verklaren van iemand wiens uitlatingen als onwelvoeglijk worden gezien of ethisch en maatschappelijk onacceptabel zijn verklaard. Vraag maar aan Johan Derksen, die na diens gewraakte ‘kaarsanekdote’ in Vandaag Inside door diverse media en organisaties werd uitgekotst. Je zou dus kunnen stellen: ergens iets van vinden, wil niet zeggen dat je die mening ook altijd maar moet uiten.

Waarom die mening?

We gaan terug in onze beschaving, tot de klassieke filosofie van de oude Grieken en Romeinen (6e eeuw v. Chr. – 5e eeuw na Chr.). Op de website van Tilburg University, Lesmodule Filosofie, staat het klip-en-klaar: filosofie is afgeleid van het Griekse filo (houden van) en sophia (wijsheid). Die oude filosofen wilden dus wijzer worden. Volgens hen bereikte je die status niet door het vormen van een mening, maar door het vergaren van kennis.

Wijzer wordt je niet door
je mening te geven

De Griekse filosoof Plato (428-347 v. Chr.) maakte onderscheid tussen een mening (‘doxa’) en kennis (‘epistème’). Een filosoof zoekt naar ware kennis, iets wat waar is voor iedereen. De filosofische manier om kennis te verkrijgen, is meestal een dialoog. Iemand geeft zijn of haar mening, de toehoorder vraagt steeds naar het hoe en waarom. Door antwoord te krijgen op die vragen, probeer je tot kennis te komen. Logisch dus dat allerlei onderwerpen uit de klassiek filosofie de basis vormden voor wetenschappen als natuurkunde, psychologie, biologie en kosmogonie. Haaks op de meningsvorming op basis van kennis en wetenschap staat het geloof in al zijn richtingen en varianten. Gelovigen delen hun overtuiging met geloofsgenoten en dragen deze vaak uit aan anderen in een poging om hen van die mening - want dat is het - te overtuigen. En dan zijn er nog de mensen die geheel volgens hun eigen waarheid leven en dit niet zelden met illegale middelen uitdragen of zelfs bevechten. Tijdens de coronacrisis hebben we dit uitgebreid mogen ervaren met de Viruswaarheid-aanhangers.

EENS / ONEENS / WEET NIET

Jij-bakken

Die persoonlijke overtuiging maakt het interessant. Want waaróp baseren wij onze mening en waarom willen we die zonodig uitdragen? Gaat het om gelijk hebben en zo ja, wat schieten we daar dan mee op? Je mening geven en verdedigen, kun je in allerlei omstandigheden en schaalgrootten. ‘s Avonds aan tafel met familie, met vrienden aan de borrel in het café, of op het werk tijdens het wekelijkse werkoverleg of een vergadering. En natuurlijk met posts op social media, al is dat vaak eenrichtingsverkeer of ontaardt het in een discussie van jij-bakken. Vrijwel dagelijks doen zich situaties voor waarin je om je mening wordt gevraagd of waarin je jezelf geroepen voelt om die mening te ventileren. In huiselijke kring of in de kroeg kan dit leiden tot verhitte discussies, maar de averij die je daarmee kunt oplopen, beperkt zich meestal tot wat animositeit of scheve gezichten. Klap op de schouder, nog een biertje en we hebben het er niet meer over.

Promotiekansen

Op je werk ligt dat anders. Daar is sprake van een gezagsverhouding en er spelen ook materiële belangen mee. Als je als medewerker tijdens een werkoverleg of vergadering regelmatig met een mening of idee komt, kan dit positief uitpakken naar je leidinggevende en collega’s. Maar andersom kan ook. Dat je manager en/of je collega’s denken: ‘O jee, daar heb je hem of haar weer!’ In dat geval kan het delen van je mening nadelig uitpakken. Het kan promotiekansen in de weg zitten of de samenwerking met collega’s bekoelen. Klokkenluiders weten daar alles van. Als zij vanuit hun persoonlijke integriteit een misstand aan de kaak stellen, worden zij niet zelden kaltgesteld binnen en zelfs buiten het bedrijf of de organisatie. Strategisch bezien kan het dus handig zijn om wat minder zendingsdrang ten toon te spreiden.

Stille midden

Is afzien van je mening geven dan flauw of laf? Er bestaat niet voor niets zoiets als ‘de zwijgende meerderheid’. Mensen die zich niet geroepen voelen voor de troepen uit te lopen of de barricaden te beklimmen. Toch hoeft dat geen teken van zwakte te zijn, je kunt ook ‘krachtig in het stille midden staan’, zonder steeds de scherpe randjes op te zoeken. Filosoof Bart Brandsma ondersteunt ‘professionals in het midden’ in het omgaan met polarisatie. Van de tools die Brandsma hiervoor aanreikt, wordt veel gebruik gemaakt door mensen die binnen hun werkveld met polarisatievraagstukken te maken krijgen, in vele vakgebieden en in binnen- en buitenland. Verplicht leesvoer voor onze Tweede Kamerleden? Op tv lijkt er in ieder geval weinig ruimte voor ‘het stille midden’ en de consensus. Vrijwel elke zender heeft zijn eigen praatprogramma en redacties wringen zich in bochten om toch maar vooral interessante gasten met een uitgesproken mening aan tafel te krijgen. Met daartegenover uiteraard hun tegenpolen, want pittige discussies en ‘spannende tv’ scoren bij de kijker en adverteerder. ‘Blijf bij ons, we zien u graag terug na de commercial break!’

Wijzer worden

Het gaat dus niet zozeer over het wel of niet hebben van een mening, maar om wat je met die mening doet. En ook: op welke manier, met welke toon en met welke intentie. Wat dat betreft, kunnen we een voorbeeld nemen aan de klassieke filosofen. Hun ging het niet om het hebben van gelijk en dit te bevechten, maar om het vergaren van kennis om zo een mening te kunnen vormen en die te delen. Zij creëerden zo een podium voor een open dialoog om daar allen wijzer van te worden. Dat mag je beschaving noemen. Als je die insteek afzet tegen de huidige manier waarop het debat in de media en politiek wordt gevoerd, mag je je afvragen waar wij een afslag hebben gemist.

Tekst Sjaak van Hal