Bestaat het grotere verbond (nog)?

In tijden van polarisatie klinkt de roep om meer verbinding. Want waren we niet allemaal deel van die wereldwijde gemeenschap met de naam ‘mensheid'? Of is zo'n groter verbond wensdenken tegen beter weten in? Jolanda Breur gaat op pad voor antwoorden.

We zijn toch op de wereld om mekaar, om mekaar, te helpen, nietwaar, zingen feestende cafégangers in 't Schaep met de 5 Pooten in de gelijknamige en razendpopulaire tv-serie. Vriendschap, liefde, broederschap, komen nader stap voor stap, bezweert barman Leen Jongewaard als hij het lied inzet. Het was 1969.

Ruim vijftig jaar later blijkt de praktijk weerbarstig. In de coronapandemie hadden minder welvarende landen het nakijken toen de vaccins beschikbaar kwamen. In onder meer ons eigen land liepen de gemoederen hoog op over de maatregelen. Hoeveel vrijheid wil je opgeven om anderen mogelijk leed te besparen? En wie gaat er écht nooit meer vliegen om het milieu te sparen voor een leefbare wereld na ons? Die lastige keuzes tussen je eigenbelang en dat van anderen zijn van alle tijden. Is een groter verbond tussen mensen dan een illusie?

‘We zijn afhankelijk van elkaar, maar als het goed met ons gaat, vergeten we dat’

- Claartje Kruijff

Afscheidswoorden

Niet voor predikant Claartje Kruijff. In dagblad Trouw refereert ze aan de afscheidswoorden van een doodzieke burgemeester Van der Laan aan de inwoners van Amsterdam: ‘Zorg goed voor de stad en voor elkaar, vaarwel.’ Die woorden wijzen volgens haar op een 'groter verbond, een heilige ruimte waar we aan voorbijgaan terwijl wij er wel naar verlangen.' We zijn afhankelijk van elkaar, maar als het goed met ons gaat, vergeten we dat, betoogt ze.

Alles een ziel

Het idee van een groter verbond waar we allemaal deel van zijn, is al zo oud als de mensheid. Het wordt als een mysterie door culturen heen ervaren. Als 'eenheid van het leven' of 'goddelijke oorsprong'. Daaruit zou een universele sympathie voortvloeien voor anderen én voor de rest van de wereld. Zo wordt in het animisme ook een ziel toegekend aan dieren, planten en levenloze fenomenen. Volgens het pantheïsme, een overtuiging die twee eeuwen geleden in West-Europa nog gewoon was, is alles en iedereen goddelijk.

De Ubuntu-filosofie uit zuidelijk Afrika draait om het geloof in dat groter verbond en betekent 'ik ben omdat wij zijn'. Nelson Mandela vertelde daarover in een interview: ‘Als een reiziger door een land trekt en bij een dorp stopt dan hoeft hij niet om voedsel of water te vragen. Zodra hij stopt, geven de mensen hem eten en nodigen hem uit.’ En Ubuntu betekent niet dat mensen niet rijk mogen worden. De vraag is, verrijk je jezelf om de gemeenschap te helpen zich te verbeteren?

We lijken op elkaar

Ik ben een mens en niets menselijks is mij vreemd, schreef de Romeinse toneelschrijver Terentius meer dan 2000 jaar geleden. Die zin is door de eeuwen heen vaak opgevat als uitdrukking van universele sympathie. We lijken op elkaar, waardoor we ons kunnen inleven en meevoelen met een ander. Dat schept verbinding. Die zien we terug in christelijke naastenliefde en boeddhistische compassie. De Britse religiehistoricus Karen Armstrong ontdekte dat compassie ook belangrijk is in Chinese, Indiase, Joodse en islamitische heilige teksten. Ik sprak met haar over dat meevoelen met een ander, wat ze uitdraagt als leidraad in het leven. “Compassie is bij iedereen aangeboren”, vertelde ze. “Het zorgt ervoor dat een moeder iedere nacht weer opstaat voor haar huilende baby, hoe uitgeput ze ook is. Compassie doet ons overleven.”

Actieve compassie

Die verbinding met anderen is een fundamentele menselijke behoefte, volgens de Amerikaanse sociaal-psycholoog Roy Baumeister. Het zijn prettige en voortdurende banden die we niet geneigd zijn te verbreken. Goed voor onze gezondheid en welzijn. Maar het woord 'behoefte' verwijst al naar een knelpunt. Verbinding is niet vanzelfsprekend, we kunnen er een gebrek aan hebben. En dan voelen we ons eenzaam. Karen Armstrong pleit dan ook voor actieve compassie, meevoelen en zo verbinding maken met anderen als oefening. De basis is de universele gulden regel: behandel de ander niet, zoals je zelf niet behandeld wilt worden. En die regel geldt de hele dag door. Dat zei de Chinese filosoof Confucius in de zesde eeuw voor Christus al, zegt Armstrong. Je probeert je steeds weer in een ander te verplaatsen. Wil je niet afgesnauwd worden? Dan snauw je zelf ook niet.

Vecht niet tegen emoties. Als iemand doodgaat, hoort daar verdriet bij

Autonomie betekent niet dat je je eigen leefregels uitbroedt. Die hangen altijd samen met je omgeving.

Autonomie en verbondenheid

Maar we verlangen natuurlijk ook dat anderen zich in ons verplaatsen. We hebben wensen, die we graag in vervulling zien gaan. In westerse samenlevingen is daar veel ruimte voor. We kunnen ons leven zelf vormgeven met de middelen die er zijn. Autonomie is in Nederland dan ook een belangrijke waarde. Hoe rijm je die met verbondenheid? Autonomie betekent niet dat je je eigen leefregels uitbroedt. Die hangen altijd samen met je omgeving. Je kunt wel zelfstandig keuzes maken. Als dat niet lukt, weet je anderen te vinden voor raad. En krijg je die Ikea-kast niet in elkaar? Dan voel je geen schroom om bij de buurman aan te bellen. Je zorgt voor jezelf, stelt grenzen, maakt afspraken met anderen en komt ze na. Kortom, je vindt je weg door het leven. Je ervaart autonomie, grip op jezelf en je omgeving. En zo gaat verbondenheid niet over voortdurend onder de mensen zijn, dingen met hen doen. Erbij horen kan ook alleen op je zolderkamertje, werkend aan een nieuwe app die straks het alledaagse leven van anderen eenvoudiger maakt.

‘Als je niet van mening kan verschillen, ervaar je geen verbondenheid’

- Brené Brown

Blijven wie je bent

Brené Brown omschrijft verbinding als je gezien en gehoord voelen door anderen of je in hen herkennen. Je helpt elkaar en je ontleent kracht aan de relaties. Brown is onderzoeksprofessor aan de Universiteit van Houston en schreef bestsellers over onder meer imperfectie en kwetsbaarheid. Ze zag in haar werk dat mensen die het idee hebben niet goed genoeg te zijn of er niet bij te horen, vaak bevestiging van dat idee vinden in hun omgeving. In het hevigste geval passen ze zich voortdurend aan anderen aan om geaccepteerd te worden. Je bent dan wel met hen samen, betoogt Brown in haar boek Het verlangen naar verbinding, maar dat is niet de verbondenheid die je zoekt. 'Erbij horen vraagt niet dat je je voortdurend aanpast, maar dat je blijft wie je bent.' En dat is volgens haar lastig in een tijd van polarisatie met een sterk wij-zij-denken. 'Als je niet van mening durft te verschillen, ervaar je geen verbondenheid.' Je bent dan voorzichtig met het plaatsen van vraagtekens bij overtuigingen van je eigen groep. Want voordat je het weet, word je gecanceld. Brown maakt duidelijk hoe je verbinding kunt ervaren zonder jezelf te verliezen.

Zelf een broodrooster maken

Verbondenheid is weten dat je afhankelijk bent van je omgeving. Dat ervaarden we vooral aan het begin van de coronapandemie. Gevoelens van kwetsbaarheid of ontzag kunnen je band met anderen versterken. Maar hoe meer we onze draai vonden in de nieuwe situatie, hoe sneller die verbondenheid afbrokkelde en polarisatie toenam.

Toch hebben we geen crisis nodig voor een besef van onze afhankelijkheid. De Britse ontwerper Thomas Thwaites probeert In zijn Toaster Project zelf een broodrooster te maken. Thwaites koopt een simpel exemplaar als voorbeeld. Na de ontmanteling zit hij met 400 onderdelen gemaakt van meer dan 100 materialen. Hij reist stad en land af om experts te bevragen en mijnen te bezoeken om grondstoffen als ijzer en mica te verzamelen. Het lukt hem om iets te fabriceren wat vaag lijkt op een broodrooster. Maar na vijf seconden stroom brandt het apparaat door. Het mysterie is compleet. Broodroosters bestaan bij de gratie van een groter verbond. En dus hebben we hier het antwoord. De vruchten of het ‘bewijs’ van het verbond vinden we onder onze neus. Zonder dat verbond hadden we geen broodrooster gehad en zouden we niet zijn waar we nu zijn.

---

Tekst: Jolanda Breur